“Манас” эпосу – кыргыз элинин улуу мурасы.

«Манас»- кыргыз элинии руханий, акылдык кенч казынасы. 2 саат.

1.1."Манастаануу" курсунун адабият, искусство таануу, тарых, философия, этнография, маданият таануу ж.б. илимдер менен байланышы. "Манас" эпосун окуп үйрөнүүнүн мааниси жана максаты. «Манас» эпосу- дүйнөлүк көчмөн цивилизациянын эң жогорку үлгүсү, албан сырдуу кең дүйнө. Эпостун элдик оозеки чыгармачылыктын ичинде жана кыргыз элинин турмушунда алган орду,  тарыхый мааниси.

1.2. «Манас» эпосунун жаралышында  жана калыптануу баскычтарында изин түшүргөн тарыхый доорлор  тууралуу илимий божомолдор жана пикирлер.

1-суроо. “Манастаануу” курсунда дүйнөдө теңдеши жок улуу “Манас” эпосубузда чагылдырылган кыргыз маданиятын, тарыхын, этнографиясын, этнопедагогикасын үйрөнүү аркылуу андагы акыл-ой, рухий, сөз байлыктарын кесиптик, күндөлүк жана социалдык маанилүү кырдаалдарда колдоно билүүгө көнүгөбүз. Эпостун эл оозунан жыйналуу, китеп болуп басылуу тарыхына кененирээк саякат жасайбыз. “Манас” эпосу  жөнүндөгү кыргыз жана дүйнө окумуштууларынын ар түркүн кызыктуу, терең омоктуу ойлору, пикирлери менен таанышып, эпостун искусствонун башка түрлөрү менен байланышына көңүл бурабыз. Жана биринчи иретте, "Манасты" окуу менен боюбузга  эпостун тил байлыгын сиңирип, өз оюбузду, пикирибизди таамай, кыска жана нуска айта билүүгө, сөз берметтерин, накыл кептерди, макал-ылакаптарды өз сөзүбүздө колдоно билүүгө, көркөмдөп, кооздоп, чечен сүйлөй билүүгө жана жаза билүүгө машыгабыз. Ошону менен бирге элибизди, жерибизди, Ата-Мекенибизди, улуттук дөөлөттөрүбүздү Манас атадай сүйүүгө, намыскөй, мекенчил,  илим-билимге  умтулган эмгекчил болууга,  элдин биримдигин, ынтымагын чыңдоо жана бекемдөөгө,  улуттук аң-сезимди көтөрүүгө тарбияланабыз.

       Кыргыз элинин оозеки адабияты, оозеки көркөм казынасы формасы жагынан да, мазмуну жагынан да, көлөмү жагынан да таң каларлык бай, түгөнгүс кенч,  Ч. Айтматов белгилегендей «...ар бири өзүнчө зор дүйнө, түгөнгүс байлык».

     «Сөзмөр кыргыздар жөнөкөй сүйлөгөндө да жамактатып, ырга айландырып кетет, ырды дүйнөдөгү искусствонун эң жогорку баскычы катарында карайт»,- деп өткөн кылымдын ортосунда академик В. В. Радлов жазып кеткен.

       Адам баласынын мамилелерине, анын табигатка көз карашына карата таамай айтылган макал-ылакаптар, афоризмдер; жаратылышты, жан-жаныбарларды билүүгө байланыштуу тамсилдер, табышмактар,  коомдук турмушка байланыштуу акыл-насаат берүүнү көздөгөн санаттар, эмгекке, махабатка арналган лирикалык ырлар; кадимки турмуш менен фантазия аралашкан укмуштуу жөө жомоктор - эмгекчил элдин чыгармачылык шыгынын натыйжасы болуп саналат.

  Майда фольклордук формалар менен катар кыргыз эли оозеки адабияттын ири түрлөрүн да түзгөн. Булар – узак окуялуу чоң жомоктор, баатырлык эпостор. Эл ичинен чыккан сөзгө чебер, ырга шыктуу таланттар аларды бүт дээрлик ырга айланткан.

      Композициялык түзүлүшүнө жана окуяларынын кеңири берилишине карай кыргыз эпосторун эки топко – чоң (улуу) эпос жана кичи (кенже) эпос деп – бөлүүгө болот. Чон (улуу) эпоско үч бөлүмдүү (трилогия) "Манас" жомогу кирет. Кичи эпосторубуз "Кедей кан", "Эр Төштүк", "Эр Табылды", "Сарынжы-Бөкөй", "Курманбек", "Жаңыл-Мырза", "Кожожаш" жана "Олжобай менен Кишимжан" сыяктуу эпостор.  Ал    чыгармалардын ар бири башка калктардын "Манас" менен  катар айтылуучу  белгилүү дастандарынан эч  жагынан  кем  калышпайт.  Аларды "кичи эпос" деп өзүнчө топко бөлүү "Манастын"  өзгөчө ордун айкын көрсөтүү зарылдыгынан  улам келип чыккан.  

        "Манас"  тууралуу сөз козголгондо,  адатта дүйнөлүк  эпикалык  адабияттын  "Илиада"    менен   "Одиссея",   "Махабхарата"   менен   "Рамаяна" сыяктуу     орошон  туундулары менен салыштырыла каралып, эпостун эбегейсиз  көлөмү  баса  көрсөтүлөт. Алсак, анын манасчы Саякбай Каралаевден жазылып алынган вариантынын көлөмү эле 500553 сап ыр. Ал байыркы гректердин ааламга атагы чыккан чыгармалары “Иллиада” ( 15693 сап ыр) менен  “Одиссеядан” (12110 сап ыр,экөө биригип 27803 сап ыр) 20 эсе көптүк кылат, дүйнөлүк илимде эң көлөмдүү чыгарма катары эсептелген индустардын эпосу “Махабхараттан” ( 200 миң сап ыр) 2,5 эсе, фарсы тилиндеги “Шахнамэден” 5 эсе чоң.  Жарым миллиондон  ашуун  ыр  саптарын   ичине   сыйдырган   залкар   "Манас"   дастаны   дүйнөлүк  эпиканын асманында чолпон       жылдыздай жаркыраган   ажайып  феномен   экени   талашсыз. Антсе да, "Манас"     жалпы    адамзат     жараткан     башка эпостордон   көлөмү менен гана эмес, эбегейсиз терең мазмуну, теңдешсиз көркөмдүгү, кыял жеткис  чабыты менен  да даана айырмаланат.  Ал дүйнөлүк улуу эпостордун катарында өзүнө гана таандык уникалдуу орун ээлейт жана өз улуулугунун нурларын дүйнөлүк маданий мурастын бардык мейкиндерине чачыратып турат. Бул тууралуу көрүнүктүү чыгыштаануучу С. Абрамзон эң жакшы айткан: "Манас" үчилтиги сыяктуу эстелик башка бир дагы элде жок. Эпос дүйнөлүк маданияттын казынасына кыргыз эли кошкон татыктуу салым болуп саналат".
        «Манас» эпосу баатырдык эпос болсо да, анда караманча согуштук жүрүштөр гана баяндалып, даңазаланып чектелбейт. Эпос камтыган окуя, турмуш өтө кеңири жана ар түрдүү. Ал кадимки тиричилик ырым-жырымдан баштап, адамдын эл, жер менен болгон татаал байланышына чейин сүрөттөйт. Аш, той, каада-салт, айтор, адам турмушуна, тилегине, умтулуу-максатына тиешелүү окуялардан сүрөттөлбөй калган эч нерсе жоктой. Башкасын айтпаганда деле, Көкөтөйдүн ашында сүрөттөлгөн каада-салт эмне деген эстетикалык мааниге ээ.

         «Манас» эпосу өзүнүн кайталангыс көркөмдүк кубаты боюнча, нечен кылымдардын кайгылуу, оор окуяларын тулку боюна сиңирген имандык, философиялык мазмундуу жыйынтыктоолору боюнча, элдин тагдырын ар тараптан: жашоо-тиричилик, жоокерчилик, үй-бүлө шарттары, ар түрдүү салт-санаа, социалдык-коомдук турмуш тарабынан кеңири жана толук камтышы боюнча дүйнөлүк поэтиканын эстеликтеринин эң сейрек кездешкен үлгүлөрүнө жатат.

      Улуу эпосто ата – бабаларыбыздын кылымдар бою туу тутуп келген коомдук адеп – ахлак идеялары, бийик гуманисттик, рухий асыл – нарктары, тарыхы, үрп – адаты, каада – салты, географиясы, диний жана медициналык түшүнүгү, эл аралык мамилеси, ошондой келечекке карата умтулуулары чагылдырылган.  Эпос кыргыздардын өткөн доордогу коомдук экономикалык мамилеси, идеологиясы, кайсы элдер менен мамиле жасагандыгы, кайсы географиялык пункттарда жашагандыгы жөнүндө да толгон маалыматтарды бере алат.

        Анда сүрөттөлгөн көчмөн уруулар, алардын турмушу, аталышы жана өз ара мамилелери, үй-бүлөнүн бир-бири менен болгон мамилеси, тамак-аштарынын, кийим-кечектеринин, үй-жайынын, урунган курал-жабдыктарынын аталышы, аш-тойлордогу салт-жөрөлгөлөрү, адамдардан бир-бири менен болгон мамилесиндеги каадалар, каармандардын мүнөздөрү, алардын диний ишенимдери жана да башка толуп жаткан фактылар элдин мурунку замандардагы психологиясын жана турмушун изилдөөдө табылгыс материал болуп саналат.

          Мына ошондуктан, "Манас" эпосун кыргыз элинин өткөн кылымдардагы турмушу жөнүндөгү монументалдуу эстелиги, анын өмүр баяны жөнүндөгү өзүнчө бир энциклопедиясы деп кароого болот.

             Манасты" изилдөөчүлөрдүн бизге белгилүүлөрүнүн бири — казак окумуштуусу Чокан Валиханов өткөн кылымдын ортосунда эпоско төмөнкүдөй баа берген: "Манас" эпосу "бир убакытка келтирилген жана бир адамдын — Манас баатырдын тегерегине топтолгон кыргыз мифтеринин, жомокторунун, ылакаптарынын энциклопедиялык жыйнагы. Бул — талаа "Илиадасы" сыяктуу чыгарма. Бул чексиз чоң эпопеяда кыргыздардын турмушу, салты, географиясы, диний жана медициналык түшүнүгү жана эл-аралык мамилеси орун алган".

        «Манаска» тек гана бир теңдешсиз фольклордук чыгарма катары мамиле жасоо анын чен жеткис тереңдигин,  зор маанисин ойдогудай аңдап  билүүгө мүмкүндүк бербейт."Манас" өзүнүн  мазмун-маңызы жана эзелтен элибиздин турмушунда аткарып келген озуйпа-милдеттери жагынан фольклордук-көркөм жанрдын  алкагынан кеңири мааниде.

       Эпос кыргыз үчүн кылымдар бою кыргызды кыргыздын өзүнө таанытып, тарыхтын кыйын кезеңдеринде элди өз айланасына баш коштуруп, дем берген улуттук ураан, асаба, туу, касиеттүү  кудурет-күч, кыргыз  журтунун  бүткүл коомдук аң-сезимин өз ичине камтыган улуттук энциклопедия катары   кызмат   өтөп   келди.         Бүгүнкү күндө  улуу мурас "Манас" дастанын даңазалап, айкөл Манас атабыздын,  эркиндик, келечек үчүн кан төгүп, жан кыйган баатыр бабаларыбыздын атын, элибиздин өткөн тарыхын аздектөө менен биз эртеңки болочогубуз үчүн кам көрүп жатабыз десек туура болот.

       Анткени,   жогоруда айтылгандай. эпостон ала турган сабактарыбыз арбын.

2-суроо. «Манас» эпосунун жаралышы жана калыптануу баскычтарында изин түшүргөн тарыхый доорлор.

    «Манас» эпосуна тек гана бир теңдешсиз фольклордук чыгарма катары мамиле жасоо анын чен жеткис тереңдигин,  зор маанисин ойдогудай аңдап  билүүгө мүмкүндүк бербейт.  "Манас" кыргыз үчүн кылымдар бою кыргызды кыргыздын өзүнө таанытып, тарыхтын кыйын кезеңдеринде элди өз айланасына баш коштуруп, дем берген улуттук ураан, асаба, туу, касиеттүү  кудурет-күч сыяктуу роль ойноп келди, таалим алуучу,  өткөндү эске салуучу тарых китебинин, таасирдүү сахнанын жана экрандын милдетин аткарып келди.

        Эпос – тарых эмес, бирок "Манас" эпосунун кыргыз элинин тарыхына тыгыз байланыштуу экенин танууга болбойт. Кыргыздардын башынан өткөргөн окуялуу доорлор, эл үчүн талыкпай кызмат кылган алдыңкы адамдардын образдары көркөмдүк формада жомоктон орун албай койгон жок.

"Манасты" бөлөк элдердин эпосторунан бөтөнчө айырмалаган өзгөчөлүктү көпчүлүк изилдөөчүлөр анын дал ушул көчмөн дүйнөнүн миң жылдап созулган узун тарыхы менен өтө тыгыз улашып турганынан көрүшөт. Ушундай тарыхый өңүттөн карап келип, айрым окумуштуулар "Манастын мазмун-манызын  түзгөн   эпикалык   окуяларды   жети   катмар,   жети   доорго бөлүп  жүрүшөт:

·                 Адам   аң -   сезиминин   дүйнө   таанып   билүүдөгү мифологиялык
баскычы.

·                Байыркы чыгыш түрк жана кыргыз каганаттарынын доору (VI- IX)

·                Карлуктар, кидандар, караханиддер мамлекеттеринин доору (Х- XII)

·                Монгол, же Моголстан доору (XIII кылым)

·                Алтын ордо убагы (XIV- XVI кылымдар)

·                Ойрот- калмак, Жунгарлар заманы (XV- XVIII кылымдар)

·                Кийинки алмашылган доорлор (XIX- XX кылымдар)

«Манас» эпосу дүйнөнүн атактуу жети керемети менен теңдеше ала турган сейрек көрүнүш, улуу эстелик. Ошол улуу эстелик качан жаралды, кайсы доордун окуясы негиз салды деген суроо “Манас” изилдөөчүлөрдүн баарын түйшөлтүп келет.

«Манас» эпосунун жаралышы жөнүндөгү элдик ойлор эпосто мындайча берилет:

«Манас» эпосунун бизге жеткен негизги варианттары.

2.1. «Манас» үчилтигинин бизге жеткен варианттары. Манасчылык өнөрдүн кесиптик сырлары, манасчылардын бөлүнүшү. Өз вариантын жаратып айтчу манасчылар (аэддер тибинде), жаралып калган ыр түзүмдөрүн жаттап алып айтуучу аткаруучулар (рабсоддор сыяктуу).

2.2. Жарым миллион сап «Манас» баянын  жадысында сактап, азыркы ХХI кылым заманына жеткирген жана андан ары улап жаткан манасчылар жөнүндө маалымат.

2.3. Манасчылык өнөр ээлерине мамлекеттик жана коомдук колдоо көрсөтүү.

2003-жылы 7-ноябрда ЮНЕСКОнун чечими менен дүйнөлүк шедевр катары катталган төкмө акындык жана дастанчылык өнөрүн пропагандалоо.Манасчылар мектеби.

1-суроо.  “Манас” эпосу узак мезгилди өз кучагына камтыган жана көптөгөн кылымдарды карыткан монументалдуу чыгарма. Ошондуктан, өзгөрүүсүз сакталган, дайыма кайталана берүүчү текст жок. "Манас" эпосунун автору-эл, ошол эл арасынан жанар тоодой атылып чыккан улуу, залкар манасчылар бу керемет чыгарманы жаны менен айтып, көкүрөгү менен сактап келген, өз нускасын түзүп, өз вариантын жараткан. 

            “Вариант” ( латын тилинен varians өзгөрүүчү дегенди түшүндүрөт). Вариант көбүн эсе оозеки чыгармаларга мүнөздүү.

              Эл арасында “Манас” эпосунун өзөктүү окуяларын, көрүнүктүү айтуучулар түзүп жана аткарып жүргөн үлгүлөрү салт боюнча эпостун варианттары деп аталат. Бул эпостун биринчи бөлүмүн Сагымбай Орозбак уулу, Саякбай Карала уулу, Шапак Рысменди уулу, Тоголок Молдо, Багыш Сазан уулу, Молдобасан Мусулманкул уулу, Ыбырай Абдракман уулу, Мамбет Чокмор уулу тарабынан түзүлгөн.

            Бардык негизги варианттарга мүнөздүү өзөк окуялар: күчтүү душман тарабынан кыргыздардын чабылышы, негизги каарман баатыр Манастын төрөлүшү, бала чагы, алгачкы эрдиктери; Ата журтту баскынчылардан бошотуу, Алтайдагы кыргыздардын Ала – Тоого кайра көчүп келиши; Шоорук, Алооке окуялары, Манастын Каныкейге үйлөнүшү; Көз камандар окуясы; Алманбеттин тарыхы; Көкөтөйдүн ашы; Чоң казат; Манастын өлүмү жана ага күмбөз салдыруу жатат.

            Эпостун көркөмдүк деңгээли, сюжеттик кеңири планда чагылдырылышы жагынан эки чоң манасчыны айтсак болот. Алар, Сагымбай Орозбак уулу, Саякбай Карала уулу.

          “Семетей”, “Сейтектин” Саякбай Карала уулу, Жаңыбай Кожек уулу, Молдобасан Мусулманкул уулу, Багыш Сазан уулу, Жакшылык Сарык уулу, Мамбет Чокмор, Акмат Рысменди уулу, Актан Тыныбек уулу ж.б жараткан варианттары бар.

        Азыркы күндө «Манас» үчилтигинин 80ге жакын варианты окумуштуулар тарабынан жазылып алынып, Ч.Айтматов атындагы Тил жана адабият институтунун кол жазмалар фондусунда сакталып турат.Эпостун улам жаңы үлгүлөрүн жыйноо дагы деле улантылууда.

         "Манастай" байыркы улуу баяндын    учу-кыйырсыз    кенендиги    менен    тереңдигин  жүрөккө   сыйдырып,   урпактан   урпакка   көөнөртпөй   жеткириш  үчүн  ашкан  зор  та­ланты,    ташкындаган    кыял-сезими,    эргиген   ой-санаасы бар,  бир эшиткенин эзели эсинен чыгарбаган сөз   шаалары   ар   заманда   талап   кылынган.   Эзелки тарых   уңгусун  бой  тумар  сындуу  боюна  көтөрүп,  дээрине   катып,   эчен   бир   замандардын   закымына   алдырбай,     укумдан     тукумга     жеткирип     келген     андай керемет манасчылар эл ичинен эч качан үзүлгөн эмес.  Ички дүйнөсү бай, элинин дилин, санжыра, уламыштарын, үрп – адат, салт – санаасын, нарк-насилин билген, кандайдыр бир деңгээлде сыйкырдуу күч даарыган киши гана чыныгы манасчы боло алган.          

 Манасчылык эл арасында өзгөчө кадыр-баркка ээ өнөр, купуя сыры бар табышмактуу шык. Кыргыз элинин арасында бардык башка кесип ээлеринин ичинде да манасчылар сыяктуу баркталып, жогору бааланганы чанда-чанда. Бул тээ илгертен бери келе жаткан кесиптин өзүнчө салты, атайын сырлары, өзүнө таандык өзгөчө ыкмалары бар.

Манасчылык кесиптеги элге кеңири белгилүү болгон, бирок ошого карабастан бүгүнкү күнгө чейин илимде аягына чейин так жооп алына элек сырлардын бири — өнөр ээсинин кесипти үйрөнүүдөгү биринчи кадамын түш көрүүдөн баштоосу. Адатта чоң манасчыдан тартып чала манасчыга чейин эпостун ар бир айтуучусу өз өнөрүн түш көрүү менен байланыштырат, бирөөдөн үйрөнгөн үчүн эмес, түш көргөн үчүн гана «Манасты» айтып калдык дешет. «Манасты»  "Манас" кылып тузун татытып турган кудуреттүү купуя сыр - дал ушул манасчылык  өнөрдүн маңызында жатканына дагы бир жолу көзүң жетет. Абалтан эле миллион сап "Манасты" адатта түшүндө аян берип, кайып даарыган өзгөчө касиеттүү кишилер гана ажарына чыгарып, арбыта айтып келген делет.

Экинчиден, манасчынын чыгармачылык өсүш жолунда, өнөр ээси катары такшалышында өзүнөн мурдакылардын табылгаларын, эпостун салттык көрүнүштөрүн өздөштүрүү, белгилүү манасчылардан таалим алуу, үйрөнүү өзгөчө орунду ээлейт. Бир да манасчы мурда «Манасты» укпай, билбей жүрүп эле, түш көргөндөн тартып гана эпосту аткарып калган эмес. Алардын ар бири түш көрүүгө, эпосту эл алдында биринчи жолу аткарууга чейин эле бир топ узак убакыттар бою ушул кесипти эңсеп, манасчы болууга көп далалаттар жасап, кесиптин негизги сырларын кимдердендир үйрөнүп жүргөн.

"Манасты" айтууда манасчы кайсы бир даражада бул зор драманын автору да, койгон режиссактеру катары да роль ойнойт. Окуя-кырдаалдардын  кыябына, кейипкерлердин психологиялык ал-абалына жараша бүткүл турпаты, өң келбетие, кол ишараты, аваз-үнү миң  өзгөрүп, миң кубулуп, бирде кубанса, бирде муңайып, бирде зар какшап ыйласа, бирде кайра чыйралып, бирде армандуу күңгүрөнсө, бирде кайра туруп буркан-шаркан түшүп, уккандарды сыйкырчыдай арбап алат. Аны менен бирге эшитип отурган элдин баары бирде күлсө, бирде ыйлап, бирде күйсө, бирде кайра терең  ойго термелип, качанкы бир болмуштун каармандары менен кадимкидей аралашып, чогуу жүргөндөй болушат.

       Нидерланды өлкөсүнүн окумуштуусу, манастаануучу Ниенке ван дер Хейденин сөзү менен айтканда: «Манас» эпосун эс тутумуна сактап, оозеки жайылтып айтып келе жаткан манасчылардын бар болгондугу эбегейсиз чоң бакыт. Манасчы тарабынан эл алдына чыгып «Манас» эпосунун ар бир аткарылышы, байкалбаганы менен эл үчүн руханий кубат бере турган касиетке ээ кубулуш. Орус элинин «Илья Муромец», татар элинин «Эдигей», фин элинин «Калевала» жана башка дүйнө элдеринин элдик эпосторунун оозеки айтылбай, жандуу өмүр сүрбөй калышына канча болду? А түгүл, кыргыз элинин «Манастан» башка эпосторунун жаңы варианттарынын жаралбай, оозеки айтылбай, китептерде, аудио тасмаларда гана жашап калышына канча болду? Бул жагынан алганда, манасчылары суюлбай айтылып келе жаткан «Манастын» бактысы зор».

Казак элинин чыгаан окумуштуусу, көрүнүктүү манас таануучу Мухтар Ауэзов манас айтуучуларды эки чоң топко бөлгөн:

1.                  Чоң манасчы

2.                  Чала манасчы.

Мындан сырткары Ауэзов территориялык жактан да 2 топко бөлгөн:

1.    Ысык – Көлдүк айтуучулар

2.    Тянь – Шандык айтуучулар.

Ал эми белгилүү фольклорист, манас таануучу  Р.З. Кыдырбаева манасчыларды     Чүйлүк,  Ысык – Көлдүк, Тянь – Шандык жана Түштүктүн манасчылары деп  административдик бөлүштүрүүгө салган.

Көрүнүктүү манас изилдөөчү Самар Мусаев болсо эл арасында манасчыларды төрт топко бөлөрүн белгилейт. Устаты айткан айрым эпизоддорду жаттап алып аткара баштаган манасчыны эл үйрөнчүк манасчы деп атайт. Эпостун элге кеңири белгилүү болгон эпизоддорун жаттап алып, анча-мынча кошумча киргизип аткарган манасчылар чала манасчы болот.Эпостун негизги окуяларын жакшы өздөштүргөн, аларды баштан-аяк өз түшүндүрүүсү, алымча-кошумчалары менен аткарган, өзүнчө вариант түзгөн манасчылар-чыныгы манасчылар. Ал эми зор таланттуу, эпостун өсүп-өнүгүшүнө орчундуу салым кошкон, жогорку көлөмдүү вариант жараткан, эпостун бардык окуяларын баштан аяк ирети менен толук, кеңири мүнөздө аткарган, эл арасында таасын таанылып, өзгөчө кадыр-баркка ээ болгон манасчыларды чоң манасчылар деп урмат менен аташат.

Окумуштуу Азиз Салиев манасчыларды гректердин “Илиада” менен “Одиссея” баянынын көп жерлерин эсине тутуп, башка жерлерин өз сөздөрү менен айтып, өз нускаларын, өз вариантын түзүшкөн  аэддер  тибиндеги жана  жаралып калган ыр түзүмдөрүн жаттап алып айткан  аткаруучулар- рапсоддор тибиндеги деп бөлүштүрөт. «Андай аткаруучу рапсоддор кээде сахналарга чыгып, радио жана телекөрсөтүү аркылуу өз мүмкүнчүлүктөрүнө жараша аткарып жүрүшөт. Бирок аларды «Манас» дастанын улап, өнүктүрүп келген акин-дастанчылар менен чаташтырбоо керек: чоң манасчылар, бир чети мурдагы тексттерди толуктап, өрчүтүп, өз варианттарын түзгөн күчтүү төкмө акындар болгон да, экинчи жакан аткаруучулук өнөрү ашкере таасирдүү залкар ырчы артисттер эле»,-дейт ал.

Бүгүн  биз, кыргыздар, кылымдар бою элибизди эл, журтубузду журт катары баш   коштуруп,   эртеңден   үмүт  үздүрбөй   шытандырып келген улуу руханий кенчибизди табериктей бапестеп колубузга тапшырган манасчылардын эбегейсиз зор эмгегине жана эрдигине тизе бүгүп, таазим этүүгө милдеттүүбүз.

2-суроо. Жарым миллион сап «Манас» баянын  жадысында сактап, азыркы ХХI кылым заманына жеткирген жана андан ары улап жаткан манасчылар жөнүндө маалымат.

           Элдик уламыш, аңыздар  боюнча биринчи манасчы – ЫРАМАНДЫН  ЫРЧЫ  УУЛУ болгон.
 

“Ырамандын Ырчы уулу,
Ырдап айткан кебимди.
Канчалар кордук кылганда,
Кайраным тапкан эбимди”

– деп, Манас баа берген дешет. Манастын көзү өткөн соң Абыке, Көбөштөрдүн ыгына көнбөй, жер кезип, Манасты даңазалап жүрүп өткөн экен. 

Caгымбaй Opoзбaкoвдун айтуусунда ЖАЙСАҢ  деген ырчы Манастын учурунда жашап, анын жортуулдарын даңктап ырдаган экен. Алтайда турган кыргыздарды бүтүн жыйдырып кеңеш кылганда, Үмөт уулу Жайсаңды да чакыртканы айтылат: 
 

Атасы Жакып кары бар,

Акылмандын баары бар…

Айдаркан уулу эр Көкчө

Баары келген чагы бар

Үмөт уулу Жайсаң бар

Өлүмдөн коркпос көп жандар.

Жaйcaң ырчы боз үйдүн жабдылышын эле жарым күн айтчу экен:

Алиги көргөн Кайыпдаң

Кыз берүүгө камданган

Уугун күмүш суулантып,

Керегенин порумун

Кандай уста кылган деп,

Көргөн жанга суратып

Ак манат менен жаптырып,

Керегенин кобулун

Алтындан нагыш чаптырып,

Ичин кызыл сырдаган,

Чийин жибек чырмаган

Салтанатын көргөндө

Жайсаң ырчы дегени,

Жалаң үйдүн порумун

Жарым күнгө ырдаган….

ТОКТОГУЛ
        Токтогул ырчынын жашаган доорун уламыштарга негиздесек, кадимки Аксак Темирдин дооруна, тактап айтканда, 14-15-кылымдарга туура келет.
Ал тууралуу Тоголок Молдо:
 

“Ырамандын соңунан,
Иши келип оңунан.
Элден таап нускасын,
Арбытып айтып кыскасын.
Токтогул ырчы ырдаган,
Толубай сынчы сындаган.
Токтогул ырдап турганда,
Калктын баары тыңдаган.
Көрүп туруп көз менен,
Жомок кылып сөз менен.
Ырамандын Ырчы уул –
Жомокчунун башчысы.
Баарын тизген Токтогул –
Бул жомоктун ачкычы”

– деп эскерет.
ТҮЛӨБЕРДИ                      (1735-1810)
        Таластагы жетиген уруусунан чыккан, уламалуу манасчылардын бири Түлөберди өз элин “Манас” айтуу аркылуу жоодон сактап калгандыгы жөнүндө аңыз айтылат. Ал мындайча: “Илгери ошол Түлөберди жашаган чөлкөмгө жоо келет. Алар жоокерчиликтин эски ырымы менен туу кандамак болушуп туткун кармоого киришет. Ошентип туткунга Түлөберди түшүп калат. Түлөберди акыркы күнүм ушул экен деп ойлойт да, “Манасын” айтып кирет. Жоо анын ырына кызыгып, угуп-көрүп, ыры бүткөн соң өлтүрмөк болушат. Бирок ырчынын ыры түгөнбөйт. Бир күн айтат, түгөнбөйт, эки күн айтат, түгөнбөйт, үч күн айтат, түгөнбөйт... Ошондо аскербашы: “Биз жоонун касиеттүү кишисин кармап келген экенбиз. Мындай киши менен туу кандалбайт. Жолубуз болбой калган экен, кайттык артка!” – деп, ат башын кайра артка бурган экен дейт.
КЕЛДИБЕК КАРБОЗ УУЛУ                     
Келдибек Чүй өрөөнүндөгү Жел-Аргы деген жерде туулуп, 80 жаштан өткөн кезде 1880-жылдарда Ат-Башыдагы Баткак деген жерде каза болот.
Уламалуу, тулпар манасчылардын бири Келдибек манасчынын чыгармачылыгы тууралуу эл оозунда: “Манас Баатырлар Келдибекке түнөп өткөн, Тыныбекке жолугуп кеткен, Сагымбайга түштөнүп өткөн” – дегеп ылакап сөз айтылат. Мунун өзү анын өнөрүнүн канчалык деңгээлде экендигинен маалымат берет.
Анын манасчылыгына олуя акын Арстанбек өзү таң бере төмөнкүдөй ырга кошот:
 

“Келдибек Манас айтканда,
Шамал уруп, бук болуп,
Боз үйлөргө жүк толуп.
Чагылган учуп чартылдап,
Кереге-уук карчылдап.
Үзүктөрү желпилдеп,
Түндүк жабуу салпылдап,
Эшиктери шалкылдап.
Ат дүбуртү угулуп,
Айыл калбай чогулуп.
Журт атасы Манастын,
Алмамбет, Чубак, Сыргактын,
Арбагы көзгө урунуп.
Кырк чоро кырдан суурулуп,
Желеде кулун чыңырбай,
Кымызга көңүл бурулбай.
Азынабай айгыры,
Аздектеп турчу бардыгы.
Төөлөр чөгүп жоодурап,
Карылары кобурап.
Койлор жуушап, кепшебей,
Коңулда иттер эт жебей.
Кара тору түспөлү,
Кыпкызыл болуп чыңалып,
Арча отундай чок болчу.
Ашырып айтаар Манасты,
Ак уул, Куу уул кыргызда,
Андай адам жок болчу..
Он эки мүчө шалкылдап,
Бүт денеси балкылдап,
Он манжасы калтылдап.
Тар дүйнөнү унутуп,
Кең бейиште жүргөндөй.
Сыйкырдуу дүйнө аралап,
Керемет болуп кеткенин,
Көргөн жайым бар эле,
Көрбөгөн адам зар эле”.

        Келдибектин өнөрү жөнүндө мындан таасын, мындан так сөз табуу кыйын. Чынында да, ал Манас айтканда, улуу жомокко өзү эле аралашып кетпей, тегерегиндеги жандуу-жансызды бүтүндөй өзү менен ошол дүйнөгө ээрчитип кетчү дешет. Бир сөз менен айтканда, Келдибек сейрек кездешүүчү, чыныгы алп манасчылардын бири болгон.
НАЗАР БОЛОТ УУЛУ                     
(1828-1893)
Назар Болот уулу Ысык-Көлдүн Түргөн болуштугуна караштуу Сары-Камыш айылынан чыккан. Анын Манасы жазылып калбаганы менен, Чокон Валиханов жазып алган “Көкөтөйдүн ашы” дал ушул Назар Болот уулунан, Токсабанын ордосунда Жыргалаң суусунун боюнда жаздырып алган деген маалыматтар бар. Назарды көрүп билгендер анын чоң жомокчу болгондугун, эпостун үчилтигин толук билгендигин эскеришет.
ТЫНЫБЕК ЖАПЫЙ УУЛУ                      (1846-1902)
Манасчылардын ири өкүлдөрүнүн бири, өзүнүн артынан далай шакирттерди өстүрүп чыгарып, манасчылыктын өзүнчө бир мектебинин түптөгөн айтылуу Тыныбек жомокчу 1846-жылы Ысык-Көлдүн Кайнар деген айылында жарык дүйнөгө келген. Андан таалим алган Тоголок Молдо, Сагымбай, Калыгул, Байбагыш, Деңизбайлар өз мезгилинде белгилүү манасчылардан болгон.           

          Тыныбектен “Манас” жазып алуу үчүн келгенде, алардын эмне максатты көздөгөнүн ачык билбеген жомокчу Семетейден айрым бир үзүндүлөрдү гана айтып берген. Ал үзүндү “Семетейден бир бөлүм” деген ат менен кийинчерээк, китеп болуп араб арибинде 1925-жылы Москвадан жарык көргөн. Ал эми Кыргызстанда болсо, китеп болуп 1994-жылы биринчи ирет жарыяланат. Өмүрү “Манасты” оозунан түшүрбөгөн атактуу жомокчу Тыныбек өлүм алдында да:

Таштабай айттым сөзүңдү,
өзүмө өзүң тапшырган.
Тагдырга жакын болгон бейм,
Танып барам акылдан.
Кыргызга нускам калбады,
Кыраан Манас Баатырдан.
Арманым ушул, калайык,
Арбактуу эрди таштабай,
Айтса экен элим артымдан!” –

деп кете берген.
 

       Айткандай, анын артынан далай шакирттери чыгып, сөзүн жерге таштабай улап кетти.    Тыныбек “Манас” айтып атканда жерден бир карыш көтөрүлүп калчу, көл үстүнөн басып кетчү деген имиштер көп. Ал көз жумганда Ай тутулганын жергиликтүү эл алиге чейин оозунан түшүрбөй, улуу жомокчуга табият да аза күткөн деп айтып келишет.
КЕНЖЕКАРА  КАЛЧА  УУЛУ  (1859-1929)

         Манасчылыктын салттуу түрүнөн айырмаланып, эпосту аспаптын (кыл кыяктын) коштоосу менен аткарган семетейчи Кенжекара Калча уулу 1859-жылы Пишпекте төрөлгөн.
            1903-жылы анын аткаруусундагы “Семетейдин Айчүрөккө үйлөнүшү” жана “Ак бала баатыр жөнүндө ыр” деген чыгарма сүрөтчү Б.Смирнов тарабынан үнжазгычка жазылып алынган. Ал орус тилине кара сөз түрүндө которулуп, 1914-жылы Москвадан “В степях Туркестана” (“Түркстан талааларында”) деген ат менен жарыяланган.

ТОГОЛОК МОЛДО (БАЙЫМБЕТ АБДЫРАКМАНОВ)                      
                                            (1860-1942)
Кыргыздын белгилүү жазма акыны жана манасчысы Байымбет Абдыракманов 1860-жылы Ак-Талаа районундагы Куртка деген айылда туулган. Атасынан 14 жашында ажырап, андан кийин аталаш агасы Музооке ырчыны ээрчип, ошонун тарбиясында жүргөн. Кадимки Тыныбек жомокчунун ал жашаган айылга келип “Манас” айтышы жаш балага катуу таасир эткен. Кирпик ирмебей тикирейип карап отурган баланы кыраакы Тыныбек да байкап, өзү менен ала кеткен. Ага Тоголок Молдо деген ылакап атты берген да дал ошол Тыныбек болгон.

         Тоголок Молдо санжыра-тарыхты да мыкты өздөштүрүп, Манастын тарыхый доорун тапканга да бир топ далалат кылган. “Манастын” өз вариантын да ал өзү кагазга түшүрүп, азыркы Кыргыз Улуттук Илимдер Академиясына тапшырган. Тоголок Молдо 1937-жылдан тартып 1941-жылга чейин Кыргыз Илимдер академиясына “Манас” үчилтигинен 98 703 сап ыр тапшырган. Анын ичинен “Семетей” 44 873 сап ырдан туруп, башка бөлүктөргө караганда толук жазылган десек болот. Ал эми “Манас” бөлүмүндөгү “Манастын ашы” сыяктуу эпизод башка манасчыларда кезикпегендиги менен айырмаланып турат. 
ЧОЮКЕ ӨМҮР УУЛУ                      (1863-1925)
       Белгилүү манасчы Чоюке Өмүр уулу 1863-жылы Ысык-Көлдүн Түргөн болуштугуна караштуу Кара-Бөлтөк айылында дүйнөгө келген.
Чоюкенин түшүнө баатырлар көп жолу аян берген экен. Калың эл «Манасты» Чоюкедей эч ким айта албайт деп баа беришкен. Шакирти Саякбай Карала уулунун: “Чоюке – чынар, мен – чырпык. Чоюке – бүркүт, мен – чымчык” деп баалаганынан эле Чоюкенин ашкере талантын байкоого болот.Айрыкча Каныкейдин Тайторуну чапкан жерин айтканда, ыйлабаган киши калчу эмес экен. Айтылуу Саякбай Карала уулу да ушул бөлүктү аябай ийине жеткире мыкты аткарганына караганда, өз устаты Чоюкеден ушул бөлүктү жазбай өздөштүрсө керек деп болжолдосо болот.
 

ШАПАК ЫРЫСМЕНДЕ УУЛУ                      (1863-1956)

       Атагы калың журтка белгилүү манасчылардын бири Шапак Ырысменде уулу 1863-жылы Кочкор өрөөнүндөгү Шамшы деген айылда жарыкка келген. Анын “Манаска” болгон кызыгуусунун арбышына атактуу Балык манасчынын тийгизген таасири зор.Андан “Манасты” көп угуп, анын сыйкырына арбала берет. Анан айылдагы койчуларга элдир-селдир “Манас” айтып берип коюп жүрөт. Аян берген түштөн кийин ал биротоло “Манас” айтууга белсенет. 26 жашында Сагымбайга кезигип, бирге ээрчишип жүрүп, бири-биринен таалим алышат. Кийинчерээк, айтылуу Акылбек манасчыга да жолугуп, андан да таалим алат.
             Шапак манасчыдан 1935-1948-жылдар аралыгында “Манастын” үч бөлүмү тең жазылып алынган: “Манастан” – 24 588 сап ыр, “Семетейден” – 42 338 сап ыр, “Сейтектен” – 14 718 сап ыр. Андан “Манас” эпосунан сырткары “Мендирман”, “Жаныбек” сындуу кенже эпостор жана элдик макал-ылакаптар жазылып алынган.
САГЫМБАЙ ОРОЗБАК УУЛУ                      (1867-1930)

     Залкар манасчы Сагымбай Орозбак уулу 1867-жылы Ысык-Көлдүн күңгөйүндөгү Кабырга деген айылда туулган. Сагымбайдын “Манасын” жазып, аны жандап жүргөн Ыбырайым Абдыракман уулунун айтуусунда, Сагымбай таң калычтуу учурларга өтө эле көп кезиккен. Ал кайып дүйнө менен кадимкидей аралашып, а түгүл анын чет-бучкагын Ыбырайымдын өзүнө да көргөзүп калган учурларын эскерет. Мындайлар аны бүтүндөй өмүр бою коштоп жүргөн. Эч нерседен эч нерсе жок жерден айыл иттери ызы-чуу түшүп, бир нерсени ээрчий чуркашып, абалап үрүп калганын көрүп түшүнбөй турган элге: “Баатырдын колу келди. Курмандыкка союш сойгула” –деген Сагымбайдын сөзү ары сырдуу, ары сүрдүү угулаар эле дешет. Анын жанындагы аксакал кишини көрүп чочуп кеткен аялын сооротуп, ал бала кезинен бери жанында келе жатканын, өзү кер мурут болгондо, ал да кер мурут болгонун, кара сакал болгондо, карасакал, аксакал болгондо, аксакал болгонун айтып жооткоткон. өзү өмүрүндө калп айтпаган, куулук-шумдук менен жумушу жок адам болгон. Ден соолугуна байланыштуу андан үчилтиктин “Манас” бөлүмү гана жазылып калган. “Манастын” да акыркы бөлүмдөрү өтө эле кыска айтылганын Ыбырайым эскерет. Бизге жеткен варианттардын арасынан бир да манасчынын варианты Сагымбайдыкындай бийик көркөмдүккө ээ эмес. Анын варианты ырынын кооздугу, түзгөн элестеринин тереңдиги жана байлыгы, эл турмушун кенен алып, таамай сүрөттөй алгандыгы менен өзгөчөлөнүп турат. Сагымбайдын талантына башка эмес, манасчылар өздөрү да таазим этип, баш ийишкен. Мисалы, жыйырманчы кылымдын Гомери аталган Саякбай Карала уулу, бүркүтү Сагымбайдын күмбөзүнө конуп калгандыгына эле чексиз кубанып, өзүнчө ырым кылган.
        Сагымбай өзүн семетейчи катары эсептеп, үчилтиктин ушул бөлүгүн эң бир чеберчиликте аткарчу дешет. Тилекке каршы, ал бөлүгү бизге жеткен жок. Андан “Манасты” жаздыруу ортолоп калганда, Ыбырайым: “Саке, дагы канча калды?” – деп сураса, алдындагы чоң чарада турган эттен уучуна толо алдыртып: “Жазганыбыз уучуңдагыдай болсо, жаза элегибиз чарадагыдай калды” деген экен. Анысына караганда, залкар манасчынын “Манасы” ичинде кеткенине «аттиң» деп өкүнөсүң. Сагымбайдын оозунан жазылып алынган үчилтиктин “Манас” бөлүгү 180 378 сап ырдан турат. Анын “Манасы” аркылуу кыргыз эли бүтүндөй дүйнөгө сыймык кыла алат.

 Жаңыбай Кожек уулу (1869-1942)

      Жумгал районунда туулган. Жаңыбайдын жети атасы тең: Айдарбек, Сүйүнбай, Сакөчүк, Теңирбай, Сары, Жаманкары, Кожек «Манас» айтып келишкен.

     Жаңыбайдын «Семетейин» жазып алууда «Манас» жыйноочу Каюм Мифтаков  чоң эрдик жасаган. Ал Жаңыбайды үйүнө чакырып, тамагын, кийимин жана күнүнө 200 сомдон төлөй турган болуп макулдашып, 1936-жылдын сентябрь айынан баштап 1937-жылдын март айына чейин жүз басма табак көлөмүндөгү эпосту -«Семетей» эпосун толук жана «Манастын санжырасы» жана «Манастын балалык чагы» бөлүмдөрүнөн үзүндүлөрдү жазып алган.
СЕЙДЕ ДЕЙДИ КЫЗЫ                      (1881-1946)
        Сейде Дейди кызы 1881-жылы Наманган уездине караштуу Багыш болуштугундагы Жампа-Салды айылында дүйнөгө келген. Атасы Аксы менен Арпага аты угулган чечен, өнөрпоз адам болгон. Дейдинин үйүнө маал-маалы менен Кыдыраалы манасчы келип, “Манас” айтып турчу экен. Дейди өнөрпоз болгондуктан: Тогуз-Торо, Жумгал, Кочкор, Ысык-Көл, Ташкен, Түркстан, Самарканга чейин барып, эл-жер кыдырат. Барган жеринин баарына кызы Сейдени ала жүрөт. Атасын ээрчип жүргөн кызы, ыгы келген жеринен “Манас” айта салчу болот. Ошентип, эл ичинде Сейденин өнөрү кеңири тарап, көпчүлүккө белгилүү боло баштайт. Жашы он бешке келгенде Сейдени күйөөгө узатышат. Кайната-кайненеси динчил адамдар болгондуктан,  “Манас” айтышына каршы чыгышат. Сейде мындай кордукка чыдай албастан качып кетет да, атасынын колуна барат. Кийин Устажолдош деген төкмө акынга турмушка чыгат. Күйөөсү Сейденин өнөрүн туура кабыл алып, а түгүл чыгармачылык тыгыз байланыш түзүшөт. “Эл оозунда элек жок” дегендей, эл ичинде өйдө-төмөн сөз жүрүп, молдо-эшендер: “... аял “Манас” айтса, аны арбак уруп кетет, а түгүл жакындарын да арбак урат” – деп, коркутушат. Сабыр деген эшен Сейдеге эл алдында “Манас” айтпоого касам ичирет. Бирок Сейде үйдө эч ким жокто коргондун дарбазасын бекитип, небереси Калмуратты кароолго коюп күнү кечке, түнү бою “Манас” айтып чыгат. Небереси Рыскул уулу Калмураттын айтканына караганда, чоң энеси “Манас”, “Семетей”, “Сейтек”, “Кенен”, “Алымсарык” эпосторун айткан экен. Сейдеден 3 басма табак көлөмүндө жазылган “Манастын Ферганага калаа курдурганы” деген үзүндү Кыргыз Улуттук Илимдер Академиясынын Кол жазмалар фондусунда сакталып турат.
МОЛДОБАСАН МУСУЛМАНКУЛ УУЛУ      (1883-16.06.1961)
       Кыргыз ССРинин Эл артисти (1935), СССР жазуучулар Союзунун мүчөсү, обончу, акын, комузчу, кыякчы, дастанчы жана манасчы Молдобасан Мусулманкул уулу 1883-жылы Нарын областына караштуу Ак-Талаа районунун Терек айылында туулуп, 1961-жылдын 16-июнунда Фрунзе шаарында дүйнөдөн кайткан.
Молдобасан Мусулманкул уулу 1933-1952-жылдары Кыргыз мамлекеттик филармониясында солист болуп иштеген.
Ар тараптуу өнөрпоз, кубулжуган мукам добуштун ээси Молдобасан Мусулмакул уулу “Манас” үчилтигин толук билүү менен эле чектелбестен, “Курманбек”, “Жаныш-Байыш”, “Жаңыл Мырза”, “Кедейкан” баш болгон бир катар кенже эпосторду да ийине жеткире аткарган, ыр куржунунда алар да белен жүргөн. Булардын ичинен “Курманбек” эпосу 1928-жылы кыргыз элинин кенже эпосторунун тарыхында биринчи жолу китеп болуп чыккан. Андан 1935-1945-жылдары жазылып алынган “Манас” үчилтиги 203 000ге жакын ыр сабын түзөт. Көркөмдүгү жагынан да өзгөчө кооздукка ээ. Алсак, Манастын келбети Сагымбайда:
 

“Айың менен Күнүңдүн,
Бир өзүнөн бүткөндөй.
Алтын менен күмүштүн,
Ширөөсүнөн бүткөндөй.
Асман менен жериңдин,
Тирөөсүнөн бүткөндөй

– делинип сүрөттөлсө, Молдобасанда бул андан ары өөрчүтүлүп:
 

“Жети кабат кара жер,
Салмагынан бүткөндөй.
Жети дайра деңиздин,
Жаркынынан бүткөндөй.
Аңырайган капчыгай,
Алкымынан бүткөндөй.
Абадагы булуттун,
Салкынынан бүткөндөй.
Дайрадагы жаяндын,
Каарынан бүткөндөй,
Ажыдаар, жыландын,
Заарынан бүткөндөй.
Бейиштеги мөмөнүн,
Наарынан бүткөндөй”

 – делинип толукталат.
Молдобасан Мусулманкул уулунун айтуучулук өнөрү боюнча кыргыз элдик музыкасын изилдөөчү В.Виноградов төмөнкүлөрдү эскерет: “ Молдобасан «Манас» айтып жатканда көркөмдүк сезимин жоготпойт, салтты пайдаланат. Интонациясы так, ладдык негизи айкын, речитациясы дайыма музыкалуу, текстти кашкайтып, даана бере билет”.
ЫБЫРАЙЫМ АБДЫРАКМАН УУЛУ  (1888-1967)
       СССР жазуучулар Союзунун мүчөсү (1948), Кыргыз ССРинин Жогорку Советинин Ардак Грамоталарынын бир нече жолку ээси, “Эмгектеги каармандыгы үчүн”, “Эмгектеги артыкчылыгы үчүн” медалдарынын ээси, белгилүү кыргыз фольклор жыйноочусу, санжырачы, педагог, манасчы Ыбырайым Абдыракман уулу 1888-жылы Ысык-Көлдүн Чырак деген айылында туулган.
     Ыбырайымдын сабаты эрте жоюлуп, элдик оозеки чыгармачылыкка болгон ышкысы эрте ойгонот. 7-8 жашында айылдагы кары-жаштар чогулуп, “Манас” билген кишилерден эпосту айттырган кезде, кай бир эпизоддорун өздөштүрүп алып, эртеси айтып берер эле.  13 жашында айтылуу Акылбек манасчыга жолугуп, аны 28 жашка дейре үзгүлтүксүз угат. Андан башка дагы ошол кездеги белгилүү манасчылар Дыйканбай, Жандаке, Байжан, Жакшылык (Кара ырчы), Отунчу, Калча өңдүү манасчыларга да жолугуп, алардан да таасирленген. Бул тууралуу өзү:
 

“Мен да билем башынан,
“Семетей”, “Манас” жомогун,
Акылбектен көп уктум,
өздөштүрүп төп уктум.
Жандаке, Байжан, Калчаны,
Алардан уктум канчаны.
Отунчу менен Жакшылык,
Белектен чыккан Дыйканбай,
Алардан уктум бир далай.
Сагымбайдан көп жаздым,
Айткандарын төп жаздым” – деп эскерет.
 

       Айткандай, Сагымбай Орозбак уулунан 1922-жылы “Манас” эпосун кагазга түшүрүүнү баштоо менен Ыбырайымдын элдик мурасты жыйноого киришүүсү башталган. “Манасты” кагаз бетине түшүрүү аябай кыйынга турган. Ага Ыбырайымга окшогон аябай берилген адам гана чыдамак.

Сагымбай, Саякбай өңдүү манасчылардын “Манасын” жазып алуу менен гана чектелбестен, Ыбырайым көптөгөн манасчылардын варианттарын кара сөзгө айландырган. Бир нече үзүндүлөрдү басмага даярдаган. Элдик адабияттын бир топ үлгүлөрүн жыйнаган. Ошону менен эле чектелип калбастан, өзүнүн вариантын да жазып калтырган. 1946-1952-жылдары ал жазып калтырган “Манас” бөлүгү – 26 456 сап, “Семетей” 23 364 сап, ал эми “Сейтеги” 7 839 сап, баары биригип 57 659 сап ырдан турат.

        Белгилүү фольклор жыйноочу, манасчы Ыбырайым Абдыракман уулу 1967-жылы Ат-Башынын Казыбек (Пограничник) айылында дүйнөдөн кайткан.
САЯКБАЙ   КАРАЛА   УУЛУ  (1894-1971)
      «Чет мамлекеттен келген меймандар С.Каралаевди угуп, көргөн соң, ар качан ооздорунан түшүрбөй даңазалап кетишчү. Андайлардын канчасын өз көзүм менен көрүп, өз кулагым менен уккам. Алжир Республикасынан келип кеткен жазуучу, Алжирдин маданият министри Мурад Борбуну С.Каралаевдин «Манасты» аткаруусун көрүп, көзүнө жаш алып, аны мойнунан кучактап, бетинен өпкүлөп, «. . . силер жазуу, адабиятыбыз, китептерибиз болгон эмес дейсиңер, мынакей силердин улуттук китепкананар ушул абышка» деген»,- деп эскерет Ч. Айтматов.

       Кыргыз журтунун эң зор сыймыгы болгон “Манасты” даңазалап, анын улуулугун өзүнүн улуу таланты менен далилдеген, өз заманынын эң залкар манасчысы Саякбай Карала уулу 1894-жылы Ысык-Көлдүн Ак-Өлөң деген айылында туулган.
         Колдо бар варианттардын ичинен эң көлөмдүүсү жана эң так, толук жазылып алынганы да дал ушул Саякбайдыкы. Анын варианты гана салттык окуялардын баарын толугу менен камтыган.
      Бардык манасчылар сыяктуу эле Саякбайдын манасчы болуп калышына да аян-түш себепкер. Каныкей, Бакай жолугуп,  6-7 жылдан кийин жомокчу болуп чыгаарын айтат. Андан соң Бакай жанындагы Манас баш болгон баатырларды тааныштырып, батасын берип, калың кол жөнөп кетет.
        Ырасында, чоң энеси Дакиш ыр-жомокко шыктуу киши болуп, “Манастан” да айтып берип, бала күндөн улуу жомокту кулагына сиңирип жүргөн Саякбай ага чейин эле элдир-селдир “Манас” айта коюп жүрчү экен. Бирок мына ошол түштөн кийин гана ага бир беткей киришкен. Андан кийин баатырлар дагы бир жолу түшүнө кирип, тегирменге келген үч кап тарууну жонуна жүктөп беришет. Ошондон кийин бул Улуу жолду биротоло кесип кылып калат.

      Саякбайга анын устаты Чоюке Өмүр уулунун тийгизген таасири зор. Чоюкенин манасчылыгы тууралуу кеп болгондо Саякбай: “Чоюке – чынар, мен – чырпык!” – деп, ага аябай урмат көрсөткөн. Чоюкеден кийин дагы бир катар Акылбек, Кайдуу сыяктуу чоң манасчыларды ээрчип, андан да жомокчулуктун сырларын өздөштүргөн.
       1919-жылы февраль айынын аягында Саякбай манасчы менен жазуучу, окумуштуу Зияш Бектенов карело-фин элинин атактуу жомогу "Калеваланын" ошо кездеги басмадан чыккандыгынын 100 жылдык майрамына катышуу үчүн барып калышат. Саякбай Каралаев менен Зияш Бектеновду Кыргызстандан келген өкүл дешип, президиумга шайлашып орун беришет. Залда отургандардын бирөөсү: "Манасчы жолдош Каралаев "Манас" эпосунан кичине үзүндү аткарып берсин!" деп үн чыгарганда, отургандар дүркүрөтө кол чаап жиберишет

          Бир күнү баргандарга тамак берилип, тамак үстүндө манас изилдөөчү Виктор Максимович Жирмунскийдин сунушу менен Саякбай ортого чыгып беш-алты мүнөтчө «Манас» айтып бергенде залдын ичиндеги кыймыл токтоп, аяктаганда алакандар дуулдап чабылып, залдагы отурган окумуштуулардын бир тобу ордуларынан туруп, В.М.Жирмунский, академиктер Гардлевский, Козин баш болуп Саякбайга басып барышып, бетинен өөп, кучактап куттукташат.
         Эртеси Карелиянын радиосунда Саякбай Каныкейдин Тайторусун чапкан жерин айтып берет. Радиодон кийин кечинде жолугушууга барганда, Саякбай Каныкейдин Тайторусун чаптырып, айкырыгы баш жарчудай, кыйкырыгы таш жарчудай, муруттары бириндеп, эки этеги дирилдеп, кадим Тайторуну өзү чапкандай, өзүн-өзү cүpөп ат үстүндө келе жаткандай болуп:
 

Арыстан Манас, өлбөй кал,
Азапты бейбак көрбөй кал!
Карындан чыккан баламдан,
Капыстан өлүп каламбы,-

деп айтып жатып ыйлап киргенде, зал тыптынч болуп, отургандар Саякбайга айрандай гана уюп отуруп берет. Талкуу башталганда академик Козин: "Мен көп элдин жомокчу ырчыларынын, артисттеринин эпос айткандарын, ырдагандарын көргөм, бирок Каралаевдей укмуштуудай таланттуу аткаруучуну көргөн эмесмин. Каралаевдин аткаруусу ушунчалык таланттуу, азыркы аткарган "Манасына" тил билбесек да түшүнүп, катуу таасирлендик,"- деп баа берген экен.
       Академик Б. Юнусалиев өзүнүн жазган эмгегинде залкар манасчы жөнүндө мындай деген экен: «Сакемдин башка эч бир манасчыдан эпостун үч бөлүгү толук жазылып алынган эмес. Ошондуктан, ал вариант – уникалдык, жападан жалгыз вариант. Муну Саякбай карыянын өз элине, бүткүл адамзатка калтырган баа жеткис чоң тартуусу деп билиш керек».

 “Манас” эпосунун көлөмүн дүйнөдө теңдеши

«Манас» эпосун эл оозунан жыйноо, жарыялоо жана изилдөө иштеринин жүрүшү.

3.1. Манас" эпосу туурасындагы алгачкы тарыхый маалымат. Кыргыздын залкар тарыхчысы Сайфаддин Аксыкенти жана «Мажму атут-таворих» (Тарыхтар жыйнагы).

3.2. Ч.Валиханов,  В. В. Радлов, Д.Алмаши, А.Г.Белинский жана Б.Смирнов жана “Манас” эпосу .

3.3. Эпостун С.Орозбаковдон жана С.Каралаевден жазылып алынышы, жазып алууда эмгеги зор адамдар.  Манас» эпосуна коюлган саясий айыптар жана жапа чеккен адам тагдырлары.

1-суроо. «Мажму атут-таворих» ферганалык Сайфаддин Аксыкентинин жана анын уулу Нооруз Мухаммеддин эмгеги экендиги кол жазмада айтылат. Ал XVI-кылымдардын баш чендеринде жазылганын атактуу академик В. Б. Бартольд да белгилеп кеткен. Бул эмгекте IX-XV кылымда болуп өткөн каармандар, тарыхый окуялар, уламыштар жазылган. Чыгармада Фергана менен Тянь-Шанда жашаган кыргыз, кыпчак уруулары жөнүндө маалыматтар берилет. Анда кыргыздардын «оң» жана «сол» деген этностук топторунун кайдан чыкканы, элдик санжырада айтылып жүргөн Ак уул, Куу уулга чейинки 20-23 муундун тизмеси көрсөтүлөт.  Бул чыгарма XVI-кылымдын биринчи жарымында жазылганы аныкталган.

Бул эмгек Молдо Мамасабыр Досболов жана Омор Сороновго чейин фарси тилинен башка тилге которулган эмес. Ал доордун илим-билим, маданият тили болгондуктан, фарси тилинде жазылуусу таңгалууну туудурбайт. Бул чыгарманын сакталышында жана Кыргыз Илимдер Академиясынын алдындагы Кол жазмалар фондусуна өткөрүлүшүндө Жайлобаев Назармат аксакалдын эмгеги зор.

Сайфаддин Аксынын аймагында туулуп, Аксыкент шаарында окуп, ошол жерде өз эли болгон кыргыздар жөнүндө жана Манас тууралуу изилдөө жүргүзүп, китептерди жазган. Анын кыргыз экендигин “Мажму атут-таворих” эмгегинде кыргыз турмушун, үрп-адатын, географиялык шартын, согуштук тактикаларын жакшы билгендиги далилдеп турат.
          Бул кол китептин азырынча үч нускасы белгилүү. Биринчиси Ленинград Мамлекеттик университетинин китепканасынын Чыгыш бөлүмүндө №963 номер менен сакталып турган кол жазма. Экинчи нускасы Россия академиясында Азия элдери институтунун Ленинград бөлүмүндө №667 номер менен катталган. Үчүнчү нускасы Жайлобаев Назармат аксакалдын өткөргөн нускасы №167/277  номери менен катталган.

Мына ушул үчүнчү нускасынын киришүү бөлүмүндө автор маалыматтарды “Тарихи жахан кушай” (Аалам сырын ачкан), “Кысас-ул Анбия” (Пайгамбарлар тарыхы), “Тарихи Мугулия” (Могол тарыхы), “Тарихи Зубдатул башар” (Адамдардын түпкү тарыхы) деген китептерден алгандыгын айтып кеткен. Көптөгөн тарыхтарды окуп, имамдардын насабин (санжырасын) жазган жана кээ бир элдердин тарыхы тууралуу кыскача баяндаган. Ошол доордун билимдүү адамдарынын кызматында болуп, тарых китептерин көп окугандыгы, бул эмгегинин жаралышынын бирден-бир себеби болгон. Кыргыз элинин тарыхы, алардын кытайлар жана калмактар менен болгон салгылашуулары сыяктуу тарыхый окуялар менен бирге Чынгыз хандын, Амир Темирдин туулгандан өлүмүнө чейинки тарыхтары чагылдырылган. Колжазмада кыргыз эли Мухаммед пайгамбардын дооруна чейин кытай чегинде, Енисей аймагында жашап, акырында душмандар тарабынан талкаланып, Өзгөндөгү Султан Санжардын карамагына баргандыгы, андан да сокку жеп, Хожент тоолоруна барып өмүр өткөргөндүгү жана андан кийин Алатоону тарыхый мекен катары байырлап калгандыгы айтылган.

          Ал доордогу тарыхый булактардын ичинен Манас баатыр жөнүндө маалымат биринчи жолу ушул эмгекте жазылган. Анда Манас жана анын тарапташтарынын калмак баскынчыларына каршы согуштары сүрөттөлгөн. Кол жазмада “Манас” эпосу жөнүндө сөз болгон эмес. Болгону Манас баатырдын калмактарга каршы күрөшү, бул күрөшкө кимдер жардам бергендиги айтылат. Автордун берген маалыматтарына караганда, Манас тарыхта чыныгы болгон адам. Ал Манаска тиешелүү нерселерди көбүнчө кара сөз түрүндө берген, бирок кээ бир жерлерде ыр түрүндө да учурайт.

Алсак, Манас менен Жолойдун найза менен салышканы мындайча берилеген:

Манас чыгып майданга,
Душмандарды боздотту.
Жолой Манаска найза сайды,
Манас да найзасын сокту.
Ошондо уруш катуу болду,
Бир-бирине дамба-дам найза сайышты.

       Автор колжазмада Манастын согуштук окуяларын реалдуу түрдө сүрөттөгөн. Жолой менен бир жолку согушунда Манас да көп жеринен жараланып алсырап баратканда, Кудай Таалага мунажат кылганы айтылат. Ошондо Манасты миң калмак курчоого алганда, Каракожо 12 миң жигити менен жардамга келип, миң жигитин ага таштап өзү Жолойго жөнөгөнү айтылган.

        Сайфаддин Аксыкентинин “Мажму атут-таворих” (Тарыхтар жыйнагы) эмгеги кыргыз элинин сыймыгы, илим, маданият жаатындагы байлыгы. Тарыхы жок элдин келечеги да жокко барабар дегендей, өз элинин тарыхын, тарыхта аты калган инсандарын билүү жана башкаларга таанытуу-ар бир атуулдун  милдети.

2-суроо. «Тарыхтар жыйнагынан» кийин XIX  кылымдын экинчи жарымына дейре “Манас” эпосу жөнүндө жазма тарыхый булактар азырынча кездешпейт.  1856-жылдын  26- май айында  казак элинин кулуну, окумуштуу, тарыхчы, этнограф, фольклортаануучу, саякатчы, эл агартуучу Чокан Чингисович Валиханов (1835-1865) (төрөлгөндөгү аты Мухамме́д-Хана́фия), Ысык-Көлгө Каркырага келет.  Манас баатыр жөнүндө уламыш угуп, эпостон көлөмдүү үзүндү жазып алат.  Чокан кыргыз элинин мындан башка да  көптөгөн уламыш-аңгемелерин, ырларын, санжыра-тарыхтарын бир нече дептерге  жазып алган. Андан ары соода мамилелерин жөнгө салуу үчүн Кулжага жөнөгөн. Саякатынан келгенден кийин Чокан Каркыра менен Кулжага барганда алып келген жазууларынын үстүндө иштеп, кыргыздардын тарыхы, уруу болуп бөлүнүшү, каада-салты, маданияты жөнүндө очерк жазат. Бул эмгеги «Кыргыздар жөнүндө жазгандарым» деген ат менен жарык көрөт.

Ч.Валихановдун манастаануу илимине сиңирген эмгеги жарым миллион саптан турган кыргыз оозеки чыгармачылыгынын улуу эстелиги - «Манас» эпосуна  биринчи жолу илимий байкоо жүргүзүп, дүйнөлүк окумуштууларга жана кеңири коомчулукка ачып бергендигинде. Ал «Манас» эпосун биринчи жазып алган, үзүндүнүн мазмунун кара сөз түрүндө жана кээ бир саптарын ыр менен орус тилине которгон.  «Манасты» талаа Илиадасы, ал эми «Семетей» эпосун Чыгыш Одиссеясы катары мүнөздөгөн.

Кыргыз жергесине келген саякаттарынын негизинде «Ысык-Көл күндөлүгү», «Кыргыздар жөнүндө жазгандарым», «Жунгария очерктери», «Кыргыздардын байыркы мезгилдеги куралданышы жана согуштук жоо-жарактары», «Кыргыз теги», «Чоң Кыргыз-кайсак ордосу тууралуу уламыштар», «Шуна-баатыр», «Эдиге» өңдүү эмгектерин жазган.

Ч.Валихановдун “Манастан” жазып алган үзүндүсү “Көкөтөй хандын ашы” болуп эсептелет. Бардыгы 3 600 ыр саптарынан туруп, араб тамгасы менен калың кагаздуу 47 беттен турган өзүнчө дептерге жазылган. Күлгүндөй 30 жаш чагында Чокандын көзү өтүп кеткенден кийин ал жазып алган “Көкөтөй хандын ашы” жоголуп кетип, 100 жылдан ашуун убакыт бою эч жерден табылган эмес. Акыры 1964-жылы казак илимпозу А.Маргулан бул үзүндүнү СССРдин борбордук архивдеринин биринен таап чыккан.    

   Биринчи жолу кагазга түшкөн “Көкөтөй хандын ашы” 1979-жылы “Ала-Тоо” журналына жарыяланып, 1995-жылы “Манастын” 1000 жылдыгына карата Бишкекте жарык көрдү. Ошентип Чокондун “Манасы” 150 жылга жакын убакыттан кийин өз элине кайрылып келди.

       Ал ыр саптары төмөнкүлөр:

Алтын ээрдин кашы экен,

Ата журттун башы экен.

Күмүш ээрдин кашы экен,

Түн түшкөн калың көп ногой,

Журттун башы экен.

Көкөтөйдүн хандарың,

Эми, алдынан өтмөй болуптур:

-Сары ногой  баласы

Жайма көкүл Жаш Айдар, чором,

Мааникерди бир мине көр, чором,

Калың бир кара көп ногой, чором,

Башынан элди кире көр, чоро

Үйсүндөрдүн Үмөткө,

Үмөткулу Жайсаңга айт.

Карыны салык бийине айт.

Катта курсак байына айт.

Сары сакал, тик мурут,

Айыр сакал, киш мурут-

Барына бардай айта көр, чором.

    Ч.Валихановдон кийин “Манасты” эл оозунан жыйноого биринчи салым кошкон окумуштуу - академик Василий Васильевич Радлов болуп саналат. Ал 1860-1871-жылдар аралыгында Сибирь-Алтай жана Борбордук Азия аймактарына илимий экспедиция менен саякат жасап, илимий-изилдөө иштерин жүргүзүп. фольклордук-этнографиялык материалдарды жыйнаган. Ошол экспедициялардын мезгилинде  Кыргызстанга үч жолу: 1862,1868 жана 1869-жылдары саякаттап келет да, ысымдары белгисиз манасчылардан “Манас”эпосунан 9 449, “Семетей” менен  “Сейтектен” 3 005 ыр сап, бардыгы болуп 12 454 ыр сабын жазып алат.

      Илимпоз-түрколог орус транскрипциясы менен жазып алган «Манас» үчилтигин 1885-жылы Санкт-Петербургда кыргыз тилинде «Түндүк түрк урууларынын элдик адабиятынын үлгүлөрү» деген ат менен өзүнчө том түрүндө жарыкка чыгарган, ошол эле жылы Германияда Лейпцигде немис тилинде жарыялаган.

        Китептеринин баш сөзүндө окумуштуу «Манас» эпосун, кыргыздардын    сөз   маданиятын,   кеп чеберчилигин бийик баалап, “сөзмөр кыргыздар жөнөкөй сүйлөгөндө да жамактатып, ырга айландырып кетет, ырды дүйнөдөгү искусствонун эң жогорку баскычы катарында карайт”,- деп жазган.

В. В. Радловдун кыргыз калкынын, манастаануунун алдында сиңирген эмгеги өтө зор. Ал  «Манасты» Ала-Тоонун чегинен ары карай эл аралык аренага алып чыккан.

       1901-жылы венгер окумуштуусу Дёрдь Алмаши Орто Азияга зоологиялык экспедицияга келип, чүйлүк жана ысык-көлдүк кыргыздардын  арасында  8 ай жашап жана иштеген.   Ал “Манастан” 72 сап жазып алып, аны кийин  1911-жылы Будапешт шаарында чыгуучу «Восточное обозрение» аттуу журналга «Манастын уулу Семетей менен коштошкону» деген ат менен жарыялаган. Алмашинин Венгрияда жарыялаган үзүндүсү «Манастын» башка варианттарынан кездешпейт.

1903-жылы Россия география коому Ала-Тоо кыргыздарына уюштурган экспедициянын курамында түрк тилин билген офицер А.Г.Белинский жана сүрөтчү Б.Смирнов тарабынан Кенжекара манасчынын аткаруусундагы “Семетейдин Айчүрөккө үйлөнүшү” жана “Ак бала баатыр жөнүндө ыр” деген чыгармалар  үнжазгычка жазылып алынган. Ал орус тилине кара сөз түрүндө которулуп, 1914-жылы Москвадан “Түркстан талааларында” деген ат менен жарыяланган. Бул тууралуу сүрөтчү өзү мындайча эскерет: “Жөнөкөй тери тон кийген, башында шуңшуйган калпагы бар, колуна куржун кармаган кичинекей жалпак кыргыз жакындап келип, шашпай аттан түштү. Бөлмөгө киргенде Кенжекара калпагын алып, топучан калды. Ал орто жашап калган киши эле. Жерге малдаш токунуп отуруп, куржундан аспабын (кыл кыягын) алып чыкты. Бул аспап биздин скрипкага окшогон кылы бар... музыкалык аспап эле. Ырчы кыяктын кылын кармап көрүп, бир-эки жолу чалды... Ал көкүрөктүн тереңинен коңур үн чыгарды. Бул музыкадан жана ырдоодон болгон таасирди айтуу кыйын... Кекиртек менен ырдалган үн музыканын өзүнө ылайык келип, жарашып турду. Бул ырчы талаа элине жагат. Балким, ал үн чыгарып жатып, кыргыздын элдик оозеки чыгармасында тигил же, бул чыгармасын айкалыштырып, ырдын мазмунун түзүп жатса керек. Чынында бул анык ырчы-баянчы болсо керек. Ал ырдап жатканда угуучуларга такыр караган жок, өзүн курчап турган кишилерди унутуп койгондой болду”.
        Сүрөтчүнүн мына ушул маалыматынан улам, балким, Кенжекара тектеш элдер ырдап жүргөн азыркы көмөкөйдөн ырдоону (гортанное пение) билгенби деген ой келет.      

  Манасчы Кенжекаранын үнү жазылган пластинка А.С.Пушкин атындагы орус адабияты институнун фонотека бөлүмүнөн табылган. Кичинекей, чакан үзүндү жазылып алынганына карабастан, Кенжекаранын варианты өзүнчө өзгөчөлүккө жана айырмачылыктарга ээ. Эгерде андан да эпос толук жазылып алынганда, улуу жомоктун чексиз кыйыры дагы бир өзгөчөлүк менен толукталмак.
       1903-жылкы экспедициянын мааниси: манасчынын үнү биринчи жолу тасмага түшүрүлгөнүндө.

3-суроо. Эпосту эл оозунан чогултуу, кагазга түшүрүү жана изилдеп үйрөнүү иши Октябрь революциясынан кийин Совет доорунда гана  чындап колго алынган.1922-жылы залкар манасчы С.Орозбаковдон эпосту жазып алуу жумушу башталат. Бул иште демилгечи болгон жана жалпы эле кыргыз фольклорун жыйноодо эбегейсиз зор эмгек сиңирген адам Каюм Мифтаков. Ал эпосту жазып алууга башында катышып, Ыбырай Абдырахмановго кантип жазып алуу боюнча баалуу кеңештерин берет. Бул жылдын жай, күз айларында манасчыны  Нарын жайлоолорун кыдыртып, эл аралатып «Манас» айттырышат, кыска мөөнөттө Манастын төрөлүшүнөн баштап, кыргыздардын Алтайдан Ала-Тоого келишине чейин жаздырып алууга үлгүрүшөт. «Манасты» жазып алуу иши төрт жылга созулат, бирок Ы.Абдырахмановдун билдиргени боюнча ал ушул төрт жылдын эки жылын гана чындап иштеген.  «Азыркыбызга кейибейли, кийинки укум-тукумубуз үчүн  кейийли. Жүр-нарыга салбай, жакшылап айтып, жакшылап жазалы. Азыркылар билбесе, кийинки муундар билер. Бизге рахмат айтышар», -деген.

“Миң жыл болгон бабабыз,

Бир кыйла сөзүн табабыз.

Жаныбыздан ичип-жеп,

Жаман кетти чамабыз.

Караганым өкүмөт,

Кагаз берген киши жок.

Калем, сыя дегенден

Кабар алган киши жок.

Эң болжоосуз көп сөзүм,

Саамай он бир кой сойдум,

Эки жылда мен өзүм.

Эмгек калган көп сөзүм.

Чай-чамекке, кагазга

Элүү сом төлөп дагы өзүм», -

деп бар-жок оокатка кайыл болуп, бардык күчүн, акыл-сезимин «Манаска», анын жазылып калышына кетирген.

“Манас” эпосу -руханий жана материалдык маданияттын энциклопедиясы.(2 саат)

1.      Кыргыз элинин жашоосундагы материалдык баалуулуктар.

2.      “Манас” эпосунун элдүүлүгү тууралуу 1952-жылы өткөн бүткүл союздук конференциянын мааниси.

1-суроо.         «Манас» эпосу кыргыз элинин эл аралык мамилелерин окуп үйрөнүү булагы катары. Кыргыздардын чарбачылык  жана соода жүргүзүүсү жөнүндө маалыматтар, Улуу Жибек Жолунун  бардык маршруттарынын берилиши, ар түрдүү жибек кездемелердин,  асыл таштардын, алтын жана күмүш буюмдардын аталыштары кеңири учураганы. Эпосто каада-салт, ырым-жырымдар, ишенимдердин чагылдырылышы. Руханий жана материалдык маданияттын, элдин тарыхы, жашоо образы, дүйнө таануу түшүнүгү, каада-салты менен тыгыз байланышы. “Манас” эпосу кыргыз элинин руханий жана материалдык маданиятын изилдөөнүн булагы катары:турак жай (боз үй), тамак-аш, кийим-кече, кол өнөрчүлүк искусствосу, элдик искусство (бий, күү, оюн), элдик медицина, элдик философиянын орун алышы. Байыркы кыргыздардын ааламды таанып билүү түшүнүгү, мифологиялык ойлор.     Аалам- адам, жакшы-жаман, ак-кара, дос-кас, өлүм-өмүр категорияларынын чагылдырылышы.  Урмат-сый, адеп-ахлак, нарк-нуска, элдик каада-салт,  ырым-жырым, улуттук  оюн үрп-адат, ата-бала, эркек-аял, улуу-кичүү түшүнүктөрүнүн берилиши, идеялык мааниси. Эпостогу баатырлардын  тулпарларынын, жоо-жарактарынын образды терең ачуудагы мааниси.

          Эпосто каармандардын кийген жоо кийимин, курал-жарагын, минген согуштук аттарын сүрөттөөгө да кеңири орун берилген. Ар бир баатырдын өзүнө ылайык минген аты, кийген кийими, курал-жарагы бар. Аккула, Аколпок, Сырнайза, Аккелтесиз Манастын, Кектекесиз Чубактын, Сараласыз Алмамбеттин, Алгарасыз Коңурбайдын элесин көз алдыга келтирүү кыйын. Ар бир баатырдын сапаты алардын минген аты, алган жарагында белгилүү даражада кайталанат. Мисалы, ашкан айлакер, акылман Алмамбеттин мингени — адамдай эстүү Айсарала. Ал "кырт эттирип чөп үзбөй, кылт эттирип суу ичпей", эч адамга карматпай, Алмамбеттин сөөгүн жалгыз өзү кыргыз жерине жеткирет. Чогоол, москоол баатыр Чубактын мингени "алты­мыш чапса былк этпес" кашаң, Кектеке, айлакер, амалкөй Ко­ңурбайдын мингени аны дайым коркунучтан аман алып калып, өлүмдөн куткарган канаттуу күлүк — Алгара ж. б.

         Манас баатырдын Аккуласы өмүр бою Манаска кызмат кылат. "Чоң казатта" Аккула окко учары менен Манастын шаштысы кетип, шайы оойт. Алмамбет окко учканда сөөгүн Сарала тулпарына жүктөп койсо, ал бир нече күнү суу ичпей, чөп чалбай жүрүп отуруп, Алмамбеттин сөөгүн аман-эсен Таласка жеткизет. "Чоң казатта" Чубакка ок жаңылат. Астындагы Көк тулпары Чубактын сөөгүн душманга бербей, ала качкан бойдон кетет. Ажыбайдын Карткүрөңүн миң сан жылкынын ичине агытып кое берсе, ал жылкыларды баштап алып, түз эле Таласты көздөй жөнөчү экен.
         "Манас" эпосунда ат чабыш жөнүндө да айтылган маалыматтар көп. Манас боз улан кезинде, сексен бала талаада жүрүп, Манасты кан көтөрүшөт да анын урматына минип жүргөн аттарын чабышат. Манаска Алмамбет келип, ага-ини болгон учурда да Манас ат чаптырып, той берет. Манас Каныкейге күйөөлөп барганда да кырк чоросунун атын чапканы белгилүү.
        Көкөтөй өлгөндө, уулу Бокмурун Каркырада чоң аш берип, дүйнөдөгү элдердин көпчүлүгүн ашка чакырат да анда чоң ат чабыш болот, ат чабышка көп сандаган күлүктөр катышып, байге аттары Түркстан деген жерден кайра кайтат. Кайра келе жатканда, ат чапкан балдар адашып, башка жолго түшүп кетпес үчүн, жол бою ар бир жолдордун тоомдоруна жандоочулар коюлган. Бул ат чабышта Манастын Аккуласы чыгып келген, бирок байгени Коңурбай, Жолойлор талап кетишкен да, кийин Манастын "Чоң казатты" уюштурушуна ошол окуя да негизги себептердин бири болгон.
          Манас өлгөндөн кийин, Каныкей Семетей менен кайненеси Чыйырдыны Бухарага алып качып кетип, Семетейди бир тууган агасы Ысмайылга бала кылып берет. Семетей эр жетип, он төрт жашка келгенде, Каныкей ат чаптырат да, байгеге, төлгө кылып, алтымыш асый болгон Тайторусун кошот.Аттарды сүрөп чапмакчы болот. Тайторусун сүрөш үчүн, эркекче кийинип, Каныкей түпкү сүрөөнгө барат. Эжесинин бул жоругу Семетейге жакпайт.
"Алтымыш асый болуп, оозунда тиши калбаган атын байгеге кошуп, анысы аз келгенсип, эркекче кийинип алып, ат сүрөймүн деген эмнеси? Тайторусу байгеден келсе, анда бир кеп, эгерде байгеге илинбей калса, анда эжемдин башын аламын"-деп, Семетейдин ачууланганын Каныкейдин кулагы чалат.Байге аттары кайра тартып, алдыңкылары Каныкейдин жанынан зуулдап өтө баштайт, бирок Тайторусунан дайын жок. Биринин артынан бири закымдап, кырк-элүү ат өтөт. Ошондо Каныкейдин заманасы куурулуп:
 

Арстан Манас, өлбөй кал!
Азапты бейбак, көрбөй кал!
Арбагы бийик Арстаным!
Колдочу болсоң, колдогун!
Колдобос болсоң дал бүгүн
Кокус болчу жолдомун! -
 

деп, буркурап ыйлап турса, алтымыш бир аттын аркасынан келе жаткан Тайторуну Манас, Бакай, Алмамбет, Чубак баш болуп, кырк чоросу менен ортого алып, сүрөп келе жаткан экен.
Алар тез эле астындагы алтымыш аттан Тайторуну сүрөп, чыгарып кетишет.

Күлүк аттардын сыны, мүчөсү "Манас" эпосундагы Тайбуурулдун сынында берилген:
 

"Бөрү тиши араадай,
Курч туягы чарадай,
Кашка тиши кадоодой,
Кызыл тили бүлөөдөй.
Азуулары болоттой,
Чаткаягы колотой.
Секиргени бүргөдөй,
Семиргени сүмбөдөй.
Кең сорусу кетмендей,
Кебездей болгон көңүлү
Көзүнө ченеп керткендей.
Балтыры бала белиндей,
Басканы сырттын желиндей".

“Манас” эпосунун кыргыз элинин рухий турмушунда алган тарыхый орду жана анын бүгүнкү күндөгү мааниси.

“Манас” эпосунун 1000 жылдыгы жана анда кабыл алынган жети осуят.

     “Манас” эпосунун мазмунунда камтылган элге зарыл керек акыл-насаатттардын чеги жети осуяттын алкагы менен эле чектелбейт. Манастын 1000 жылдык мааракеси белгиленип жаткан күндөрдө өлкөбүздүн тунгуч президенти тарабынан “жети” деген сандын ыйыктыгы эске алынып, ошол жети багыт гана сунуш кылынган.

            Жети осуят эпостун башкы темасы-идеясы менен түздөн-түз байланышып, ошондогу камтылган ойду тереңдетип турат. Жети осуяттагы камтылган ой-түшүнүктөрдү мурдатан эле элибиз жогору баалап, туу тутуп, ыйык катары эсептеп, өз турмушунда дайым кеңири пайдаланып келген жана эл арасында ата-бабанын осуяты, калтырган кымбат мурасы болуп, ал осуяттарды аткаруу салтка айланган.

1-осуят. Эл–журттун ажырагыс бүтүндүгү жана бир жакадан баш, бир жеңден кол чыгарган ички биримдиги.

Бакай   карыя элди биримдикке чакырып:

Бөлүнсөң бөрү жеп кетет,

“Бөлүнүп калды кыргыз” деп,

Бөтөн элге кеп кетет.

Жарылсаң, ууру алуучу,

Жарылып калды кыргыз деп,

Жаманатты калуучу,

Ынтымактуу болгула, балдар!-дейт.

     Элдин биримдигин колдоо, элди ынтымакка, биримдикке чакыруу эпостун башкы темасы менен тутумдаш, чыгарманын негизги идеясында чагылдырылган түшүнүк. Кыргыздардын биримдиги жоктугунан “эндекей жатып” күчтүү жоодон жеңилип, чабылып чачылат. Манас баатыр баатыр катары калка таанылып, “ат жалын тартып минип” атагы билине баштагандан тартып өмүрүнүн акырына чейин негизинен жалаң ушул идея – эл биримдиги үчүн кызмат кылат. Адегенде чабылып-чачылган элдин тегерегине көптөгөн уруулардын башын коштуруп, өзүнчө биримдешкен эл түрүнө келтирип, мурдатан турукташкан мекенине алып келет, андан кийинки аракети  ошол баш кошкон уруулардын биримдигин чыңдап, эл катары калыптанып, дос-душманга бирдиктүү, ынтымактуу, күчтүү эл катары таанылуусун камсыз кылууга жумшалат.

      Манас Алмамбетти жолуктуруп, сындан өткөрүп, келгенине той кылып турган кезинде кырк чоро: “Кетсең, кетип түңүлдүк, Турсаң, тутуп сүйүндүк!”, -деп сунуш кылышат. Анда Алмамбет мындай шарт коет:

Тууган болсоң кырк баатыр,

Тутууга келдим мен акыр,

Жибектен алган өөнүм бар,

Жигиттен калган көөнүм бар,

Ырас мени тур десең

Ынтымак сурайм көбүңдөн,

Кудай берсе ынтымак,

Куусаң кетпейт, ырыс бак.

Мени коё салыңар,

Ынтымактуу жүрмөккө

Бата кылгын баарыңар!

Алмамбет айтып салганы,

Анда:

Азыр турган кырк баатыр

Акылыңа бали деп,

Кошомат кылып калганы,

Кол көтөрүп дубага

Бата кылып алганы.

Алмамбет кетпес болгону,

Арстан Манас баатыры

Көңүлү көлдөй толгону.

        Эпостун түшүнүгү боюнча элдин күчү, бүтүндүгү ынтымакта. Ынтымак, биримдик болбосо, өз ичинен бузулуш чыкса, бирин-бири бутунан тартып жыкса, “пил да болсо жыгылат, миң да болсо кырылат”.  Анын сыңары “Манас” эпосундагы элдин биримдиги жөнүндөгү улуу идея кайсы доор, кайсы коом болбосун актуалдуу жана түбөлүктүү. Ошондой эле улуттун биримдиги жалгыз кыргыз эли үчүн гана эмес, дүйнөдө канча эл, улут болсо, ошонуну бардыгына тиешелүү. “Манас” эпосунун философиялык ойлорунун уюткусунун күчтүүлүк мааниси мына ушунда. Бирок улут биримдиги-улутчулдукка такалбашы керек. Улутта биримдик болсо экономикасы, маданияты гүлдөйт, өсөт, элдин маанайы жарык болуп, илим-билимге умтулат, цивилизациянын эң бийик чокусуна бет алат, рухий дүйнөсү көкөлөйт. “Бир жакадан баш, бир жеңден кол чыгарсак” кыйналып турган кыйынчылыктан, ар кандай тоскоолдуктардан, жердештик-трайбализм оорудан, бөлүнүүдөн, кыйынсынуудан, көзкаманчылар менен манкуртчулардан алыс болобуз.

2-осуят. Улуттар аралык ынтымак, достук жана кызматташтык.

            Манас баатыр тынчтыкты, туруктуулукту, бейпилдикти чыңдоо ниетинде өз элин жана коңшулаш калктарды баш коштурууга көп аракеттерди жасаган. Ошондуктан Айкөл Манас деп аталышы бекеринен эмес. Эпосто кыргыз баатырлары, казактардын Көкчөсү, кыпчактардын Үрбүсү, тажиктердин Музбурчак, өзбектердин Санжыбек, оогандык Акун хан, башкырдын Жамгырчы, каракалпактардын Бердике сыяктуу ар түрдүү эл өкүлдөрү, уруулар бир атанын балдарындай ийгилик, жеңиш үчүн, ынтымак жана коопсуздук үчүн тикеден – тик турушкан. Алмамбет болсо:

            Ала-Тоо артык жер үчүн,

Ак калпак кыргыз эл үчүн,

Жанымды курман чалайын, - деп кыргыз элине ыраазылыгын билдирген.

Эл катары бириккен кыргыздардын тутумундагы түрк же такыр эле башка топтогу калмак, манжу, мантул ж.б элдердин өкүлдөрү, урууларынын жакшылык жамандыкта бирге болушу өз ара кызматташтыктын, достук мамиленин натыйжасында жүзөгө ашырылат. Мисалы, алтайлык калмактар айылын талап, олжолоп кетмек болгондо манжу калмактарынын өкүлү Шакум Жакыпка келип кыргыздан жардам сурайт жана

“Корооңо барып коноюн,

Коңшулаш тууган болоюн!” – деп ынтымак, кызматташ, жамаатташ тууган-дос болууну сунуш кылат. Ошол манжулуктар кыргыздарга аралашып, бири-бирине жардамдаш, ынтымакка жашап жүрүп акыры ал топ кара токо деген ат менен кыргыздын арасындагы өзүнчө бир урууга айланат. Ал эми Шакум Мажик (манжудан келгендиги үчүн) аталып, өз уруусунун бири, Манастын жакын чоролорунун бири болуп калат. Нескара дөө көп колу менен келип маңгулдуктарды чаап, талап-тоноп, катын-кызын, малы-мүлкүн олжолоп кайра жөнөгөндө маңгулдарга Манас баш болгон кыргыздар жардамга келип, Нескараны жеңип, олжого кеткен кыз-катын, мал-мүлкүн ээси-эсине кайырып бергенде Үйшүн, Үмөт, Жайсаңбай баш болгон маңгулдардын билерман аксакалдары Жакып баш болгон кыргыздарга кайрылып:

“Ачсаң алаканыңа, абийир берсин барыңа

Жутсаң жумуруңдабыз,

Журт болуш мындан артыкпы

Эл кылыңыз бизди- деп”- өтүнүшөт. Ошондон тартып алар да кыргыздардын тең ата, тең укуктуу бир уруусу тобу ата улуу катары бардык учурда бири-бирине канат-бутак болуп жашашат. Мангул Күлдүр Жайсаң уулу Чаганды жолдош кылып Манаска кошот, ал Күлдүрдүн уулу Чалыбай деп аталып, кырк чоронун белгилөөлөрүнүн бирине айланат.

Эпосто:

“Өлүп калсак кырылып,

Бир чуңкурга тололук,

Тирүү болсок жыйылып

Бир дөбөдө бололук!”-дешип анты – шертин кылышып, ынтымакташкан элдердин ичинде

Алтайлыктан азы бар,

Капкайлыктан канча бар,

Маңгул журту көбү бар,

Ногойлордон бай Жакып,

Нойгуттардан Акбалта”ж. б. көптөгөн эл өкүлдөрү, уруулар бар болуп сүрөттөлөт.

Манас кыргыздардын ата-бабасы өткөн жер Ала-Тоону баскынчы-душмандардан бошотууга аттанганда чогулган алты жүз миң колдун ичинде кыргыздарга жардам бериш үчүн бир айылдаш болгон аргын Каракожо, манжулук Дөгөн, наймандардын Көгөн, кыргыздардан Саламат, кыпчактардын Ошпуру, Кыдырбайдын уулу Таз чечен, өзүбектен Акунбек, Жайсаң баш болгон маңгулдар, Мажикти ээрчиген манжурлар, үйшүн, найман, аргындардан Каракожо, казактардын Айдаркан, кыпчак Таз, нойгуттардын Акбалтасы, тогуздан Токтобектерден башка да өз кошундары менен калмактардан Мунар кан, Каракыш шааарынан Бурчак, Дагалак шаарынан Кайып, уйгурлардан Бегиш, Көгүш, Төлөк ж.б.көптөгөн эл, уруулар катышып, ошончо көп колго казак Айдаркан кан шайланат.

Эпосто кыргыздар башка элдер менен соода ж.б мамилер жасап (“Аксы менен Күчөрдөн ичерине чай алып”), катнашта болуп турганы көптөгөн жерлерде эскерилет.  Мисалы, башка турмак Манастын өзүнүн айтылуу Аккелте мылтыгы “Түтүнү туман, түбү Ыспан” – делип Исфана шаарында жасалган курал.

Эли чабылып-чачылып, кордук көрүп, өзү айдоодо жүргөнүн атасы Жакыптан укканда жаш Манас: “Арбытып айыл жыяйын, Акыры башка бир өлүм, Намыс үчүн кыямын!” – деп түрдүү элдер-уруулар жөнүндө сөз кылат. Демек, башка уруулар элдер менен ынтымакташуу, достукта жашап, кызматташ болуу, бири-бирине зарыл учурда, керек болгондо жардам берүү “Манас” эпосундагы мурдатан келе жаткан жана элибиз жалпы кабыл алган, урматтаган, өз турмушунда дайым пайдаланган салттык мыкты жөрөлгөлөрдүн биринен.

       Бүгүнкү күндө бул осуяттын мааниси зор. Акыркы жылдарда Искра, Маевка айылдарында, Ош жергебизде болуп өткөн кайгылуу окуялар кайталанбашы үчүн, өлкөбүздө тынчтык, ынтымак өкүм сүрүшү үчүн улуттар аралык ынтымак, достук жана кызматташтыкты чыңдоого ар бир улуттун өкүлү салым кошушу зарыл. “Элге эл кошулган дөөлөт, элден эл бөлүнгөн – мээнет”, “Эки эрдин достугу бир белден ашырат, эки элдин достугу миң белден ашырат”, “Эр достугу – эгиз, эл достугу – деңиз” дегендей республикабыздагы улуттар менен элдердин достугу, коңшулаш жана алыскы өлкөлөр менен байланышы, кызматташтыгын арттыруу жаш муундарды эл достугунун духунда тарбиялоого мүмкүнчүлүк түзөт.

            3-осуят. Улуттук ар – намыс жана атуулдук ариет.

Коркоктук, намыссыздык эпосто сынга алынат. Мисалы, эли чабылып, чачылып кордук көрүп, Алтайга айдалган Жакып баш көтөргөндөн коркот, жаш Манастын эрдигине кубанбастан, элине кайрылып мындай дейт:

Алтымыш келген жашымды,
Акыры балам жутат бейм
Азапка калган башымды.
Бээжин бекем жер деген
Беш уруу кытай эл деген,
Беттешкен аман келбеген,
Каканчындын* калкы бар,
Канча түрлүү алпы бар,
Катылгандын баарысын
Канын ичкен салты бар.
Кылым журтка катылып
Кыйынга калган экемин.
Хандуу журтка катылып
Калбага калган экемин.
Кара башым калкалап
Кайсы жакка кетемин?
Эсенкандын малы экен,
Не сонуну бар экен.
Башкага тийип болорбу,
Паашага тийген оңорбу?
Карага тийип болорбу,
Ханга тийген оңорбу?
Карап турган ага-ини
Кандай кылсак эп болот?
Калбайт деймин тукумум,
Бу кандай кыйын кеп болот?
Муну айтып Жакып бай
Муңайып турду бир далай.
 

Жакыптын бул сөзүнө Акбалта карыя мындай деп жооп берет:

Ай, Жакып бай,— деп айтат
Эркек  бала шок болсун,
Мал багар уул болгончо,

Шок болбосо жок болсун.
Ак жазганын көрбөйбү,
Ажалдуу жан өлбөйбү.

    Манастын  атасына берген жообунан кайраттуулукту, намыскөйлүктү көрөбүз:
 

Ачууланып эр Манас
Атасын көздөй октолду:
Айтыңызчы, атаке,
Акылыңыз канаке?
Кудай салган ажалдан
Кутулган жүргөн экенсиң.
Куу дүйнөнүн түбүнө
Куусаң кантип жетесиң?
Курулай корко берсең сен
Куураган бойдон кетесиң.
Коркуп жүрүп кор болуп
Корлукка көнгөн экенсиң.
Кансырап айтпай сөзүңдү,
Хандан кыстоо сөз келсе
Кармап бергин өзүмдү!
Кадыр алда кудурет
Канча дүнүйө мал берип
Ач кылыптыр көзүңдү.
Калмактан коркуп калтырап,
Кытайдан коркуп кылтылдап,
Жүрсөм кудай урбайбы.
Энеден не деп тубамын,

Эрлердин жолун кубамын.

Эзелки жерим албасам,

Асабасын жайбасам.

Атым өчүп, конушту,

Алдырсам кудай урбайбы.

          Акыры, Жакып бай да кайратына келет:

Карыя Жакып кеп айтат:

Карап турсаң калайык

Капырдын баары болду жоо,

Камданбасак болбойт го.

Тукум калбай кырылып

Тумшугубуз катпайлык,

Туйгун минтип жатпайлык.

Баарыласа, көптөсө

Балакетке салбасын,

Баш көтөрөр айылда

Бала калбай калбасын.

Ургаачыңды күң кылып,

Таң атпаган түн кылып,

Эркегиңдин баарысын

Таманга басып жүн кылып?

Сатыкка салып кул кылып,

Сандыкка салып пул кылып,

Зардалдын баарын өлтүрүп

Зайыбыңды тул кылып,

Санабай малың айдатып,

Сай кашкаңды* жайлатып,

Ата-уулудан түк койбой

Айдап жүрүп кырбасын

Ар тарапка сайлатып.

Баарыңарга эп болсо,

Бай Жакып айткан кеп болсо,

Камданган болуп калалык.

      Демек, ата уулдук ар намыс, патриоттук сезим эл тарабынан жогору бааланган, эпостун негизги тема, идеясы менен тыгыз байланышкан, жогору бааланган темалардан.

     Ар бир инсандын – эл мүчөсүнүн жеке өз керт башына таандык ар намысы бар. Анын чеги ошол адамдын жүрүш-туруш адат-сапаты, жорук-жосуну, тарбиялык деңгээли, мүнөзү, жалпы эле ички-сырткы адамдык касиети менен белгиленет, абийирин таза сактоо, булганыч, бузуку, пас, терс ишке барбоо, адамкерчиликтен чыкпоо, адамдын кадыр-баркын кетирбөө сыяктуу жүрүш-туруш эрежелеринен көрүнөт. Ал эми жеке адамдык ар намыс ата уулдук намыс түшүнүгүнө өтүп, ал түшүнүк жалпы элге пайда келтирүүгө, кызмат кылууга түрткү болуп жол ачса, анда улуттук ар-намыс жаралат.

       Ата-уулдук ар-намыс кандайдыр айрым топтун, элдин, улуттун  алкагы менен гана чектелип, тар максатты көздөсө ал келечексиз, демек патриоттукту эмес, жалпы эл кызыкчылыгына каршы келе турган мүдөөнү улутчулдукту жаратат, же акыры чектелген улутчулдукка алып келет. Куру намыс ийгиликке алып барбайт, кырсыкка гана себепчи болушу мүмкүн.

            Ошондуктан, элибиз: “Куру намыс - баш жарат” – деп, ата уулдук намыс  максаттуу, келечектүү, түпкү максаты кенен болуусуна көңүл бурат, ата уулдук чыныгы ар намыс өзгөчө ардакталат.

       Ар намыс, атуулдук ариет идеялар бүгүнкү күндө жалпы элдин активдүүлүгүн жогорулатуунун фактору болуп саналат.

      4-осуят. Арыбас мээнет, алдыңкы өнөр – билим аркылуу бакубат дөөлөткө умтулуу.

Жетимиш түрлүү эл көргүн,

Жетимиш түрлүү тил билгин,

Керүүгө тиккен багың жок,

Керсейип жүрөр чагың жок,

Дардайып жатар убак жок,

Мээнеттен, элим, мээнеттен!

–деп эпосто эмгек, өнөр-билим өзгөчө кадыр-баркка ээ. Чыгармада катышкан оң каармандардын ичинде эмгектенбеген адам жок, деги эле эмгектенбей жан сактоого, жашоого мүмкүн деген түшүнүк да жок. Ар бир адам өз алына жараша эмгек кылат, арыбай эмгектенишет. Байлыкка, бакубат  турмушка кажыбас эмгек аркылуу гана жетишүү мүмкүн. Буга Алтайга айдалып барганда эгин айдап, алтындын кенин казып жан баккан, эмгеги менен байлыкка жетишкен кырк үйлүү кыргыз, алардын арасында эсепсиз бай Жакып далил. Баланы жашынан турмуштун өйдө - ылдыйы менен тааныштыруу, жакшы жаманды билип, ач-ток болуп, “сөз айтууга жатыксын, сөөгү бышып катыксын” үчүн эмгекке тарбиялоо зарыл делип түшүнүлөт. Ошон үчүн Манастын өзү да 8 жашынан козу кайтарат, 12-13 жашынан жылкы багат.

Атагы жер жарган баатыр, кан Манастын аялы Каныкей мал багып, үй тигип, Аккуланы таптап, баатырга жана кырк чорого курал-жарак камдап, жоо кийимин тигет, жалаң эле Кошой алп кийген дүйнөдө жок  сонун кандагайды бир жарым жыл иштеп мээнеттенет.

Эпостун түшүнүгү боюнча эмгек өнөр билим менен айкашканда үзүрлүү жана натыйжалуу болот. Жалпы эле колунан көөр төгүлгөн чебер уз, дөөтү менен достошкон устадан тартып өнөр ээлери жогору бааланат. Алардын ичинде учкан менен түрдүү түргө өтүп кубулганды билген өзгөчө билимдүүлөр да бар. Манастын кырк чоросунун арасында Ажыбай сыяктуу алтымыш уруу тил билген, сөзгө жүйрүк чечени, тили жатык Ырчы  уул, Агыш, Көгүш аярлары ж.б. өнөрлүүлөрү көп.

Билимдүү болуу артыкчылыгы айрыкча Алманбет менен Каныкейдин образдары аркылуу баяндалган. Алманбет эпосто ошол учурдун эң татаал окуусу болгон ажыдаардын окуусунан окуп, мыкты билим алган адам деп сүрөттөлөт. Ал учканды билет, күн жайлап жаан жаадырып, жай чилдесин кышка айландыруу колунан келет. Алманбет согуш өнөрүн мыкты билет, кыргыз кошунун эсепке алып, 10, 100, 1000, 10000 түрдөгү топторго бөлүп, ар бир топко жөндөмдүү боюнча ылайыктуу адамдарды башчы кылып бекитет, катуу тартип орнотуп, узак жана татаал жолду чыгашасыз басып өтөт. “Чоң казат” учурундагы иш аракеттери ийгиликти, жеңишти камсыз кылат.Каныкей да жашынан окуп били алган адам, аны менен кошо эки пери, бир кыз кошо окушат.

Ошентип жашоодогу бакубат турмушка мээнеттүү эмгек аркылуу жетүүгө мүмкүн деп түшүнүү жана эмгек билим, өнөр менен бекемделсе, бириксе алда канча ийгиликтүү натыйжа чыгат деп ишенүү да ата-бабабыздан келе жаткан мыкты салт. Бул салтты колдоо,  бүгүнкү күндүн талабына  ылайык кеңири пайдалануу-ар бир инсандын ар-намыстык парзы.

Азыр алдыңкы өнөр-билимге умтулган кыргыз улан-кыздары төгөрөктүн төрт бурчунда: Америка менен Англияда, Германия менен Японияда, Канада менен Кытайда дүйнөлүк билим алып, эмгектенип, өнөр-билимге каныгып жатышат. Алар-Кыргызстандын келечеги.

            5-осуят. Гумандуулук, кечиримдүүлүк жана айкөлдүк.

Манас согушка кирер алдында жоокерлерге:”Жамандык кылба, жан кыйба, жетим уул, тул катынга, - деп жаш бала, кары киши, аялдарга тийбөөсүн эскертет.

 “Манас” баатырдык эпос болгондуктан, аны мазмуну чагылдырылган шартта жортуулга баруу, олжо алуу  адаттагы  көнүмүш иш. Бирок, эпосто ар бир согуш эки жакка тең оор жоготууларды, бүлүнүүнү кайгы алып келери басым жасалып, кеңири сүрөттөлөт. Бул аркылуу ошол согуштарга элдин каршы экендиги айгинеленет. Манас баш болгон кыргыздар дайым коргонуп, өзүлөрү баскынчылык максаттагы согуш ачышпайт. Ал эми башка элдер жашаган жерге барып жүргүзүлгөн согуштарда бетме-бет кармашкан учуру бүтөрү менен анын жыйынтыгына жараша согуш да токтойт, салтка ылайык тартуу тартылып, эки эл жарашат. Он бир дуудуга каршы согуштар, же душмандардан Ала-Тоо аймагын бошотуудагы аракеттер мунун далили. Манас талап-тоноочулукту тыят, башчысыз калган элге өзүлөрү каалаган канын шайлап берет:

Кутуларга жери жок,

Курчап аскер калганы,

Өжөрлөнүп Текес кан

Өзүнө бычак салганы.

Өткүр Манас айкырып:

Кылыч чаппай, ок атпай,

Кыйынсынып жаа тартпай

Алдырып салган ким дейсиң,

Албаңар жырык ийнесин,

Не кыласың калмактын

Эзелден жыйган дүйнөсүн.

Кош-кошко* союш алыңар,

Корооңдо калды малыңар.

Байынан союш алсаң да

Коңшусун коюп салыңар.

Кары, жашың, чалыңар,

Дүнүйөдөн куруп калгандай

Кантесиңер баарыңар!

Аны айтып акырып,

Аскердин четин жапырып,

Арстан Манас токтотту.

Ата уулунун баарысын

Айдап кел деп жоктотту.

Канкор Манас түгөнгүр

Калмакты аяп не кылат?

Кызыталак куу канкор

Кытайды аяп не кылат?

Күңкүү сөзүн айтышып,

Акыястын оюна

Аскер келди кайтышып.

Каныңар Текес өлдү деп,

Кашындагы Куястын

Карынын өзү бөлдү деп,

Калайык көзүң көрдү деп,

Насыят айтам акыр деп,

Ата уулудан түк койбой

Азыр баарын чакыр деп

Төтөнүн Түрсө белине

Түгүн койбой чакыртты.

Тыргоот, калмак элинен

Эки жүз миң он алты

Эсен келди бар калкы.

Эми Манас кеп айтат,

Карап турган калмакка:

Ээ, калайык деп айтат,

Текес өлдү дуу-дууңар *,

Текши баарың турдуңар.

Баашабыз өлдү дедиңер,

Башы жок калса денеңер

Тирилигиң болобу,

Тим койсо Манас оңобу.

Тууганың бар, уругуң,

Өзү өлдү Текес улугуң,

Каныңарды каала деп

Калкыңа айтып турумун,

Жакыныңдан кан шайла,

Жалганы жок мунумдун.

Көтөрүп тууңду байла деп,

Көпчүлүк каның шайла деп

Көк жалың Манас айтты кеп.

Көпчүлүк баары дүрбөшүп,

Бирин бири жүр дешип,

Капилет өлдү каныбыз,

Калдык аман жаныбыз,

Акылмандар бирөөнү

Атап канга салыңыз.

Көпчүлүк муну айтышты,

Көөсөрлөр үйгө кайтышты,

Көсөмдөр токтоп калышты,

Канга ылайык ким дешип,

Кары-жашың бил дешип

Ортосуна салышты.

Согуш убагында колго түшкөндөргө кордук көрсөтүп залал кылбай, жаралууларга жардам бергени, “согуштан артык сойбоңор, бүгүн душман, эртең эл бүлүндүрүп койбоңор!” – деп талоонду, зордукчулукту тыйышы, катын-кызга катылба, жолго зыян болот” – деп карысы жашын жемелеп, терс ишке жолотпой кайтарып туруусу ж.б көптөгөн фактылар кыргыздар согуш жана ага байланышкан иш-аракеттерди адамгерчиликтин, гумандуулуктун чегинде жүргүзгөндүгүн айгинелейт.

Жай турмушта болсо колунда жогуна каралашуу, карыларга,  жетим-жесирге садага, кайыр берүү, мүдөөсүн орундатуу -жалпы кабыл алынган адаттагы көрүнүш, салттык белги. Мисалы, той учурунда устукан албай калып ыза болгон атасыз жетим балдарга Чыйырдынын боору ооруп бир-бирден чапан кийгизет, ар бирине жарым койлук эт берип кетирет. Кошой Жолойду жыкканда алган байгесин жалгыз мал койбой бечера карыптарга бөлүп берет. Каныкей жетим бала башына бирден муштумдай жамбы таратып кайыр берет. Ушул сыяктуу көптөгөң белгилүү каармандардын марттык, боорукерлик адамгерчиликтүү иштери,  сооптук, кайрымдуулук иш аракеттери баса белгиленип сүрөттөлөт. Мисалы, ат чабыштарда биринчи келген Аккуланын байгесин Манас дайыма бөлүп берет:

Аккуланын байгесин

Атпай журт көрдү пайдасын.

Төрт уруу журтка төрт бөлдү,

Казак, кыргыз, калмак, сарт,

Теңдеп бөлдү олжосун,

Кабылан Манас кандай март!

Олжону бөлүп алышып,

Оюн-күлкү салышып….

Алмамбет Көкчөгө таарынып аттанып чыгып, артыман келер деген үмүт менен ачка талаада үч күн күтүп жатып, акыры эч ким келбесине көзү жеткенде элсиздигине, жалгыздыгына арман кылып, кайда барарын билбей айласы куруп келе жатканда ызгыч куш улам келип тээп өтүп кыжырына тийет. Туталанып, санаага батып келе жаткан Алмамбет итатайы тутулуп, жадагалса ушул да мени мазактайт деп ачуусу келип:

Койсоңчу, ызгыч, кордобо,

Жолума чыгып торгобо,

Өзүңдү зордобо,

Айдаркандын Көкчөдөй

Жалгызсың деп кордобо!,-деп куштун канатын атып салат. Кайра ага боору ооруп:

Тийбегин десем болбодуң,

Титиреп жолум торгодуң,

Бүтүрөйүн канатың,

Бейкүнөө жанга катылбай

Сен да тап деп жолуңду

Кайнатма кара дары бар,

Канатын азыр бүтүрчү

Канча дары баары бар.

Сүйкөп алып жарага

Сынып калган канатын

Кыябына салганы,

Алып алтай кырмызы

Канатын аста таңганы.

Дарыга канат сырдады,

Тал жибек менен чырмады,

Учурмакка Алмамбет

Ызгычты кармап ыргады.

Үйүңдү тап деп жаныбар,

Уяңда балаң дагы бар,

Учуруп ийген чагы бар.

Алманбеттин бул боорукердиги гумандуулуктун белги касиетине жаткан философиялык мааниге ээ көрүнүш.

                             Эпосто жогору  баа берилген “айкөл” деген эпитет Манаска карата гана колдонулат. Манастын айкөлдүгү анын калыстыгы, баарына тең карап, бирдей мамиле кылгандыгы, адилеттүүлүгү, кечиримдүүлүгү, анча-мынча майда баратка көңүл бурбагандыгы, кек сактабагандыгы, ак пейилдүүлүгү менен сыпатталат. Ал кырк жерден келген чоролорун баш коштуруп, жеке эле кыргыздар эмес көптөгөн башка уруу, элдердин башын курап, бириктирип элге айлантат, нечен менменсиңген баатырларды ынтымакташтырып, өз айланасына топтойт, кулаалы таптап куш кылып, курама жыйып журт кылып, жаманын жашырып, жакшылыгын арттырып айкөлдүк кылат. Алмамбет келгенде тосуп алганы эпосто мындай сүрөттөлөт:

Кан тартуусуз түшчү эмес!

Камдаңар ылдам тартуусун,

Кааласа турар элиме,

Каалабаса калкымды

Өзү билер кайтуусун,

Күлүктөн тартуу камдаңар,

Күрөөкө тондон жамдаңар,

Баш тулпардан байлаңар,

Баатырдын көөнүн жайлаңар!

Самаган сапар жолуна

Аялуу мүлкүм Аккелте

Асалык анын жонуна,

Албарстан учтуу Сырнайза,

Аны берип колуна,

Кийгизиңер, Аккүбө

Кийүүчү кийит тонуна!

Алтын саптуу Ачалбарс,

Аны байла белине,

Арзыбаса кыргызга

Ала кетсин баруучу

Каканчын-Бээжин жерине,

Кааласа кетсин каркыбар

Капыр да болсо улуу журт,

Калың кытай элине.

      Эпосто кечиримдүүлүк сапатына да өзгөчө маани берилет. Мисалы, Алмамбет чалгынга Сыргак менен барганына ич тарлык кылып Алмамбетке ачуу сөздөрдү айткан Чубак сөзгө жыгылып, өз күнөөсүн мойнуна алып, кечирим сурайт. Алмамбет да кек сактабай кечирет:

Акбалтанын Чубагы

Уят болуп турду эми.

Оенум, Алмам кечип кой,

Көгала түгүл, Алаке,

Кара башым тартуу деп

Көгаланы жетелеп,

Күнөөмдү кеч деп тиленип,

Алмамбетке келди эми.

Ичинде калбай эч бир кек,

Ыраазы болуп Алмамбет,

Аттан түшүп түйүлүп,

Сараланы жетелеп,

Чубакты көздөй жүгүрүп

Камчысын салып мойнуна,

Күнөөмдү кеч деп Чубакка,

Алмамбет турат жүгүнүп.

      Ушундай эле кечиримдүүлүк сапат Каныкейге да, айрыкча Бакайга мүнөздүү.

Демек, жалпы адамзат баалаган гумандуулук, айкөлдүк, кечиримдүүлүк  сапаттары “Манас” эпосунда адам сапаттарынын ичиндеги мыктылары катары жогору коюлган, орчундуу маани берилген, аларды баалоо элдик салтка айланган түшүнүктөрдөн экени көрсөтүлгөн.   

       Өлкөбүздүн бүгүнкү шартында жалпы калкыбыздын келечеги, ынтымагы, ийгилиги, тынчтыгы үчүн бул түшүнүктөрдү туу тутуу, кармануу, өткөндү кечиришип, келечекке кадам коюу - көп улуттуу мамлекетибиздин ар бир тургунунун инсандык парзы.

6-осуят. Табият менен таттуу мамиледе болуу.

        Эпосто Ала-Тоонун көз тайгылткан жаратылышын сактоо жөнүндө көп ойлор бар. Эл табиятты ыйык санап: “Калп айтсам төшү түктүү жер урсун, төбөсү ачык көк урсун”, - деп сыйынышат. Айрыкча туулган жердин топурагы май, ташы алтын, тоосу-төрү кымбат, өзгөчө баалуу экени Каныкейдин Семетейге эли-жерин сүрөттөп берген бул эпизодунан даана көрүнөт:

Талас деген жериңдин,
Бетегеси бураган,
Тоосунан булак кулаган,
Тереги көктү тиреген,
Текеси чөбүн жиреген.
Алмаларын алып жейт,
Бычак менен жарып жейт,
Күрүчүн күздүк айдатат,
Күлүгүн жемге байлатат.
Күнчүлүк жерге шайлатат,
Арпасын күздүк айдатат,
Аттарын жемге байлатат,
Айчылык жерге шайлатат.
Жармасынан чайы көп,
Жардысынан байы көп,
Кара малдан төө көп,
Карды салык бээ көп.
Калайынан күмүш көп,
Кара эгинден күрүч көп.
Өрдөгүнөн казы көп,
Өлөңүнөн сазы көп.
Барганыңда көрөөрсүң,
Кулун, тайы кунандай,
Кыз-келини жубандай.
Учуп чыккан чымчыгы,
Тоодон учкан улардай.
Чымчыгынын үнүнө,
Чыдап пенде туралбай.
Барганыңда көрөрсүң.
Адыр-адыр жеринде,
Аркары жатат куюлуп.
Аркары адам тааныгыс.
Таласта азаптуу пенде наалыгыс.
Будур-будур жеринде,
Бугусу келет куюлуп.
Бугусу пенде тааныгыс,
Таласта  азаптуу пенде наалыгыс.
Ала-Тоо мекен жери бар.
Ак калпак кыргыз эли бар.
Өткөн арбак конгон жер,
Өрүшү малга толгон жер.
Жаткан арбак конгон жер,
Жайыты малга толгон жер
Кең Таластай жер кайда?..

       Ата-баба мекендеген жердин кооздугу, кымбаттыгы көзгө өзгөчө жылуу, өзгөчө сулуу көрүнүшү Семетей Таласка жаңы келгендиги анан көргөнү, сезими аркылуу эң элестүү сүрөттөлгөн:

Жылгындуу Кең-Кол, чоң Талас,

Жер соорусу турбайбы,

Муну жердеген адам тунбайбы!

Адыр-адыр бел экен,

Бөлүнгөн эчен төр экен,

Бөлөкчө бейиш жер экен!

Адырдан аркар куюлуп,

Адырдын чөбү суюлуп.

Будурдан бугу куюлуп,

Бугусу пенде тааныгыс,
Будурдун чөбү суюлуп,

Жаткан экен кеңТалас!

        Көчмөн эл кыргыздардын жашоо шартынын ийгилиги, келечеги көп жактан табийгат-жаратылыш кубулуштарына баш ийген, көз каранды болгон. Жашаган жери ыңгайлуу, шарты жакшы болсо турмушу оңолуп, малы көбөйүп, жашоосу жакшырат. Табигат менен таттуу мамиледе болуу, жашаган, пайдаланган, убайым көргөн жана аны курчап турган айлана чөйрөнү урматтоо, кооздугуна суктанып ыракат алуу, ал кооздукту баалоо, дайым бузулбай сакталышына кам көрүү, өзүлөрүн ошол табигаттын кулуну катары сезип, жашоо-тиричилиги кандай болору ага тыгыз байланышканын туура түшүнүү кыргыздар үчүн мурдатан келе жаткан өзгөчө барктуу салттык көрүнүш.  Кыргыздар ар бир өзгөрүштү терең сезип, андай өзгөрүш терс натыйжаларга алып келбеси үчүн кам көргөн, “Кожожаш” эпосунда, өз баласы  Карагулду эликтин чаарчыгы экен деп атып алып “Карагул ботом” деп боздогон мергендин образында элестүү сүрөттөгөн. Ч.Айтматов белгилегендей, экологиялык проблема деп жалпы адамзат азыр көтөрүп жаткан көйгөйдү элибиз байыртадан бери эсине алып, табиятты аздектеген, зыян келтирбей, таттуу мамиледе жашаганга аракет кылган.

Мисалы, жер айдап, үрөн сепкенде элибиз минтип ырдаган:

Мына, септим уучтап,                  

Жылуу жерден конуш тап.           

Бу - жетим-жесирге,                      

Мунусу - карып-мискинге.          

Бу - ач-арыкка,

Мунусу - алсыз-карыпка,             

Булары - курт-кумурскага.           

Мунусу - сурамчыга,                     

А бул - тилемчиге,                        

Булары саламчыга.

Калгандары: сизге, бизге, мага.

        Табиятты аздектеген  асыл салттын маани-маңызы бүгүнкү шартта айрыкча жогору. Жаштан карыга чейин республикабыздын ар бир тургуну Ысык-Көл, Арстанбап, Нарын, Сары-Челек сыяктуу ажайып кооз жайларыбыздын,  Арпа, Аксай, Суусамыр, Алай  өңдөнгөн адамга ырахат берген жайлоолорубуздун, Сары-Өзөн Чүй, Таластай көптөгөн элибизди баккан өрөөндөрүбүздүн,  жалпы Кыргыз Республикабыздын керектүүнүн баары бар өзгөчө кооз жана жашоого ыңгайлуу аймагынын,  тоосунун, токоюнун көргөн адамды суктанткан көркү бузулбай, бөксөрүп кетпей, кемибей, касиетин жоготпой, түшүмдүүлүгүн төмөндөтпөй сакталышынын камын көрүү, ага жакын досу катары таттуу жана этибар мамиле кылууну өз парзы деп эсептеп, ата-бабабыздан калган салтты бузбай аткаруусу зарыл.

            Цивилизация өркүндөп өскөн сайын экология маселеси өтө актуалдуу бойдон калып жатат. Атомдук бомбалардын ар кандай түрлөрүн сыноо, химиялык-биологиялык заттарды колдонуу адам менен табигаттын ортосундагы мамиленин бузулушуна, Адамзат менен Ааламдын тең салмактуулугун жоюуга алып келет. Натыйжада адамдын жашоосунун эволюциялык процесси бузулат. Буга Чернобыль, Фокусима аварияларын, болуп жаткан ар кандай ташкындарды, цунамилерди, өрттөнгөн токой массивдерин мисал келтирсек болот. Андыктан, табигатты коргоо чараларын бир эле мамлекеттин иши деп түшүнбөстөн, жалпы адамзаттын жоопкерчилиги жана милдети деп түшүнүп, ар бирибиз колдон келишинче аракеттерди көрүүбүз керек.

7-осуят. Кыргыз мамлекетин чыңдоо жана көздүн карегиндей сактоо.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                               

Кошой баатыр Манаска элди, жерди сакта деп айтканынан мисал келтирели:

Кенен ойло башынан,

Кебелбес болсун казынаң.

Күттүрбөстөн сен жатсаң,

Бир күнү чабар айлыңды.

Ошого моюн бербеске,

Ок өтпөгөн тон камда,

Куусаң жетпей калбаска,

Ок жетпеген ат камда.

Кошойдун  бул насааты бүгүнкү күндө да актуалдуу.

       Манас” эпосунда кандуу журт – деген термин түшүнүк бар. Эпикалык душман аталган кытай-калмак жөнүндө сөз болгондо алардын күчтүүлүгүн, өсүп-өнүккөндүгүн белгилөө үчүн адатта, “Кытай да болсо кылым журт, калмак да болсо кандуу журт, качантан бери камдуу журт” – деген туруктуу ыр саптары кайталанат.

“Кандуу журт” түшүнүгүнүн маани-маңызы уюмдашкан, бир бүтүн катары баш кошкон, белгилүү тартипке, канга баш ийген элге айлануу, башкача айтканда, мамлекет куруу. Эпосто бүгүнкү түшүнүктөгү мамлекет, мамлекеттүүлүк болбосо да, уруу-уруу болуп, ар бир уруу өз бетинче эндекей жашаганга караганда кан деп аталган бир адамга баш ийип, биримдешип, уюмдашкан, кандуу журт мүнөздө жашоо алда канча артык деп түшүнүлөт. Ошон үчүн кыргыз, казак, калмак, манжу, маңгул ж.б уруу, элдер чогулуп, кеңешишип, Манасты кандыкка ылайык көрүп, кан шайлашат. Кан шайлоо эпостун түшүнүгү боюнча зарылчылык, ансыз эл өнүкпөйт, ийгиликке жетише албайт, баш аламандыктан кутулбайт, жоого да каршы тура албайт:

Өкүм болбой өнүкпөйт,

Өзүнчө бу журт жөнүкпөйт.

Башчысы болбой марыбайт,

Баш аламан жарыбайт,

Ханы болсо кар болбойт,

Жарактуу киши зар болбойт.

Жайыт болбой мал болбойт,

Жабылса кытай жан койбойт,

Бекери болбой бек болбойт,

Бекер жатыш эп болбойт.

Каары болбой хан болбойт,

Дене болбой жан болбойт.

Тегерегиң баары жоо,

Тепсесе душман жан койбойт.

Калкалайм десең жаныңды,

Көтөрүңөр ханыңды.

Хан көтөрбөй болбос деп,

Каптаса душман койбос деп,

Хандуу журт болуп калалык,

Калаба кылса капырлар

Кайрат кылган бололук,

Өлүп калсак кокустан

Бир чукурга тололук,

Бекер жатпай эндекей,

Тирүү болсок баарыбыз

Бир дөбөдө бололук,

Пейли катуу бирөөңдү

Бек көтөрүп коёлук.

Калкка кабар салалык,

Кайраты бар бирөөңдү

Хан көтөрүп алалык,

Капыр келип кол салса

Каруу-жарак асынып,

Каршысына баралык.

Ушуну айтып бай Жакып,

Жандын баары күңгүрлөп,

Жакшы кеп деп дүңгүрлөп,

Жакып байдын доорунда

Жалпы аламан баарысы

Кол куушурду бооруна.

«Манас» эпосу искусствонун башка түрлөрүндө.   

7.1.Эпостун бүгүнкү күндөгү руханий, көркөм, идеологиялык, күнүмдүк турмушубузга тийгизип жаткан  таасирлери. «Манас» эпосу кыргыз адабиятында,  кыргыз музыкалык искусство жана театр өнөрүндө.  Ж. Бөкөнбаев «Семетей» пьесасы, А.Малдыбаев, В. Радлов, В.Фере тарабынан “Айчүрөк”, “Манас” операларынын музыкасы, композитор К. Молдобасанов тарабынан Ж.Садыковдун “Манастын уулу Семетей”, “Сейтек”, “Айкөл Манас” драмаларына музыкалык сиюталар,  “Манастын ордосунда” аттуу симфониялык сүрөттөмөсү, М.Бегалиев тарабынан  “Манас” симфониясы жазылышы.  Ж.Садыковдун "Айкөл Манас","Манастын уулу Семетей", “Сейтек”, Ж.Кулмамбетовдун “Хан Жакып” драмалары.

7.2.Кино жана "Манас": "Манасчы", "С.Каралаев", "Улуу манасчы", "Жаш манасчылар" аттуу кино, теле, видео, даректүү фильмдер.

 7.3. "Манас" эпосунун көркөм сүрөт өнөрү, архитектура, скульптурадагы ролу. С.А.Чуйков, Г.Айтиев, Б. Жумабаев, Т. Курманов, С. Чокморов, Т. Герцен ж.б. сүрөтчүлөрдүн “Манас” эпосунун негизинде тартылган сүрөттөрү. Сүрөтчү Майрамкул Асаналиевдин Манас тууралуу сүрөтүнүн чечмелениши. 70-80-жылдардагы жаңычыл архитектура стилинде «Манас» аэробекетинин   салынышы (архитекторлор  В. Иванов, А. Жумакалиев, К. Куделя, инж. С. Лопатин). Т.Садыков тарабынан  Кыргыз филармониясынын алдындагы “Манас” архитектуралык – скульптуралык портреттеринин жасалышы(1986), «Манас» эпосунун 1000жылдыгына  арналып Бишкекте «Манас айылы» этномаданият борборунун (архитекторлор Д. Омуралиева, А. Алсеитов, О. Байгожоев. А Кожалиев, К. Сатаев, К. Мокеев, Ж. Исаков), Таласта  «Манас ордосунун» курулушу.

1-суроо.  “Манас” эпосу мазмундук-композициялык түзүлүшү жагынан тыкан, жыйынтыктуу келип, оң-терс кейипкерлердин ортосундагы күрөш кыймыл-аракетке, драматизмге карк келгендиктен, каармандардын кеби так, таамай, кыска болгондуктан,  сюжеттери жана образдары кыргыз драматургиясында көркөм иштелип,  бир нече драма, либреттолорго негиз болуп, кыргыз театрларында, коңшу өлкөлөрдүн театрларында ийгиликтүү коюлуп келет.

       «Манас» эпосунун сюжетинин негизинде эң биринчи  жолу 1937-жылы залкар талант Ж. Бөкөнбаев «Семетей» пьесасын жазган. 1938-1939-жылдарда кыргыздын туңгуч улуттук операсы  «Айчүрөк» жаралат. Либреттосун  эпостогу «Семетейдин Айчүрөккө үйлөнүшү» аттуу эпизоддун негизинде Ж. Бөкөнбаев, К. Маликов, Ж. Турусбеков, музыкасын В. Власов, А. Малдыбаев, В. Фере жазган.

       Жаш режиссер Аманкул Куттубаев Москвадагы А.В.Луначарский атындагы театр институтунун режиссердук факультетин бүтүп келери менен кыргыздын тунгуч операсы “Айчүрөктү” коюуга киришет. Алгач опера 1939-ж. 12-апрелде Кыргыз мамлекеттик музыка театрында коюлган.

         Операнын авторлору В.Власов, А.Малдыбаев, В.Фере, дирижеру В.Целиковский, сүрөтчү Я.Штофер, балетмейстер Н.Холфин, хормейстр П.Меркулов,  режиссер Аманкул Куттубаев жана башкы каармандарды аткаруучу артисттер бир жакадан баш, бир жеңден кол чыгара нака чыгармачылыкта эмгектенгендиктен, эпикалык-баатырдык опера 1939-жылы Москвада өткөн кыргыз искусствосу менен адабиятынын он күндүгүндө борбордун көрүүчүлөрү, атактуу өнөр ишмерлери тарабынан жогорку баасын алат.  

«Айчүрөк» операсынан көрүнүштөр:

Семетей—А.Касымов, Айчүрөк—С. Кийизбаева, Калыйман-А. Куттубаева, Күлчоро — М. Баетов  (1939);

      Кыргыздын тунгуч операсы “Айчүрөктүн” башкы каармандарын андан бери ондогон таланттар сахнага алып чыгышты:

 «Айчүрөк» операсынан, Семетей-Э. Касымов.

  И.Деркембаева-Айчүрөк. «Айчүрөк» операсы, 1963

 Айчүрөк — К. Сартбаева, Чачыкей — Ч. Иманкулова (1976)

1941-1945-жылдарда Т.Сыдыкбеков, К. Рахматуллиндин  «Манас  менен Алмамбет» драмасы, А.Токомбаев, К.Маликовдун «Манас», К.Маликовдун «Сейтек» аттуу либреттолору жазылат.  «Манас» либреттосуна В. Власов, А. Малдыбаев, В. Фере музыка жазып, опера өнөрүнүн алтын казынасынан орун алган «Манас» операсы жаралат.

      «Манас» операсынын эки редакциясы бар. Биринчиси 1946-жылы, экинчиси 1966-жылы Кыргыз мамлекеттик опера жана балет театрында коюлган. Алгачкы вариантында шаан-шөкөттөр, ашыкча эпизоддор  көп болуп, Манас менен элдин биримдүүлүгү белгилүү деңгээлде чечилген эмес, 1966-жылкы коюлушунда кемчиликтер оңдолуп, көркөмдүк бийик деңгээлге көтөрүлгөн. Операнын авторлору 1970-жылы Кыргыз Республикасынын Токтогул атындагы сыйлыгына татыктуу болгон. Опера Москва, Ленинград шаарларында да ийгиликтүү коюлган. Операда ойногон кээ бир таланттарды атап кесек: Боталиев Ашыралы (1906-1981) - улуттук театр өнөрүн      баштоочулардын бири, Кыргыз ССРинин  эл артисти, эки Ленин ордени, эки Эмгек Кызыл Туу, «Ардак Белгиси» ордендери, бир нече медалдардын ээси. 1939-жылы Москвада өткөн кыргыз

искусствосунун он күндүгүнө даярдалган «Айчүрөк» операсынан актерго Чынкожонун партиясы ыйгарылган. Ички душман катары сүрөттөлгөн бул каармандын татаал образын чеберчилик менен сахнага алып чыккан ырчынын ийгилиги москвалыктардын купулуна толот. Согуштан кийин «Манас» операсынан Бокмурундун партиясын аткарат.

     Жалгасынова Дарыйка (1941, Киров р-ну, Чолпонбай айылы) —1966-жылы «Айчүрөк» операсында Калыймандын, 1968-жылы «Манас» операсында Канайымдын партияларын  актердук чеберчилик менен аткарат. 1983-жылы Кыргыз ССРинин эл артисти деген наам ыйгарылган.

       1982 – жылы жазылган драматург Ж.Садыковдун “Манастын уулу Семетей” драмасы Токтогул  атындагы мамлекеттик сыйлыкка арзыйт. “Сейтек”(1987), “Айкөл Манас” (1990) драмалары да  КМАДТда  ийгиликтүү  коюлуп, көрүүчүлөрдүн жүрөгүнөн түнөк тапты.

     Бул үчилтикти сахнага алып чыгууда каармандардын образын көптөгөн таланттуу актерлор таасирдүү ачып берген. Алар:

 Жаманов Сыдыкбек — Ба­кай («Манастын уулу Семетей”, 1982).

Даркүл Күйүкова — Чыйырды, «Манастын уулу Семетей», 1982.

Далбаев Сатыбалды — Жакып («Манастын уулу Семетей» драмасы, 1982).

 Сайрагүл Балкыбекова — Бакдөөлөт («Манас­тын уулу Семетей»,1982).

 Мираида Далбаева — Чачыкей, «Сейтек» драмасы, 1989).

Советбек Жумадылов —Семетей  «Сейтек» драмасы, 1989).

 Эгемберди Бекболиев-Сейтек. «Сейтек» драмасы, 1987

«Айкөл   Манас» драмасы-ыр менен жазылган эки бөлүмдүү эпикалык драма-трагедия.

Кошойдун бата берүүсү («Айкөл Манас» драмасы, 1990).

«Айкөл   Манас».   Спектаклден бир көрүнүш (1990).

Күнболот Досумбаев — Манас. «Айкөл Манас», 1990.

Гүлшайыр Дулатова — Чыйырды «Айкөл Манас» драмасы.1990.

     “Манас” эпосу кыргыз сүрөт өнөрүнүн көркөм өнүгүүсүндө да зор таасир тийгизүүдө. С.А.Чуйков, Г.Айтиев, Б. Жумабаев, Т. Курманов, С. Чокморов, Т. Герцен ж.б. сүрөтчүлөрдүн “Манас” эпосунун негизинде тартылган сүрөттөрү көркөмдүк өзгөчөлүктөрү менен көрүүчүлөрдүн купулуна толуп, жогору баага арзып келет.

  Б.Жумабаев. Манасчы Саякбай Ка­рала уулу.

Сүрөтчү эпостук образдар аркылуу улуттук мүнөздү ачууга аракеттенген.  «Тулпарлар» аттуу китептин жасалгасы үчүн 1965-жылы Орто Азия жана Казакстан республикаларынын сынагында 1-даражадагы, Бүткүл Союздук конкурста 2-даражадагы диплом менен сыйланган.

    Сүрөтчү Майрамкул Асаналиевдин Манас тууралуу сүрөтүнүн өзөгүн эпостогу төмөнкү ыр саптары түзөт:
 

«Айың менен Күнүңдүн,
Бир өзүнөн бүткөндөй.
Алтын менен Күмүштүн,
Ширөөсүнөн бүткөндөй.
Алды калың кара жер,
Жердигинен түткөндөй
Асты жагын карасаң,
Ажыдаардын түрү бар.
Арт жагынан карасаң,
Алтымыш эрдин сүрү бар.
Кара чаар кабылан,
Капталынан чамынып,
Чолок Көк жал арстан,
Жандай салып камынып,
Алп кара куш үстүндө,
Канаттары калдайып...